مهره‌ئی بر صفحهٔ شطرنج

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۴۶

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۴۷

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۴۸

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۴۹

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۵۰

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۵۱

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۵۲

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۵۳

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۵۴

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۵۵

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۵۶

کتاب جمعه سال اول شماره ۳۶ صفحه ۵۷

این مقاله مستقلی است از فدائی خلق - شهید بیژن جزنی - که به زودی در مجموعه مقالات وی چاپ و منتشر می‌شود.

انتشار این مقاله مستقیما از روی دستنویس آن که با تمهیداتی از داخل زندان به خارج فرستاده شده بود.

عنوان مقاله از ما است.

---

مانده‌ام معطل که نامه پرویز نیکخواه را به جد بگیرم یا آن را تنفرنامه‌ئی همچون تنفرنامهه‌های مبتذل دیگر تلقی کنم. صفت مبتذل نه بر محتوی و مضمونِ این تنفرنامه‌ها و ندامت‌نامه‌ها اطلاق می‌شود بلکه نامه‌ها ماهیتا مبتذل است زیرا هدفی جز باز یافتنِ آزادیِ فردیِ زندانی و رهائی از مشقت زندان ندارد.

ناگزیرم که اول نامه دادخواه را همچون ندامت‌نامه‌یی مطوّل بررسی کنم زیرا به صواب نزدیک‌تر است در این صورت حکایت نیکخواه حکایت آن بدبختی است که نیمی از پیازها را خورد و نیمی را از تازیانه‌ها را نوش جان کرد و سرانجام یکصد دینار طلا را تمام و کمال داد و جانش را وارهاند.

آیا نیکخواه نمی‌دانسته عواقب سینه سپر کردن در مقابل دستگاه چیست؟ آیا نمی‌دانسته زندان چگونه جائی است و چه مسائل و محرومیت‌هایی را در چهار دیواری آن می‌باید تحمل کرد؟ اگر همهٔ این مسائل را می‌دانسته پس خودش را خوب نمی‌شناخته. اگر می‌دانسته که یک من دوغ چقدر کره می‌دهد پس نمی‌دانسته خودش چند مَرده حلّاج است.

نیکخواه در دادگاه پر مدعا و زبان‌دراز باقی ماند. انقلابی‌نمائی و عوام‌فریبی کرد و در عین حال با زرنگی بی‌نظیری که شایسته جوانی درس‌خوانده بود فرصت‌هائی را که دستگاه برای کوبیدن این و آن در اختیارش گذاشت مغتنم شمرد. و نتیجه هم چندان بد از آب در نیامد. نیکخواه به ده سال زندان محکوم شد حال آن که دیگران تا پای چوبهٔ‌دار رفتند.

نیکخواه در مراحل تحقیق هم برای دریافت چنان نتیجه‌ئی زمینه‌سازی کرده بود و اینک این جوان در نیمه راه ده سال زندانش به زانو در آمده و ندامت‌نامه داده بود.

من در این نظر که نیکخواه در سطور آخر ندامت‌نامه‌اش نوشته با او هم عقیده‌ام که «پردهٔ اوهام را دریدن بهتر از آن است که تجارب تلخ روزگار، که بسیاری از جوانان پر های‌وهوی را تاب تحمل آن نیست. آدمی را به زانو در آورده و به چنان ورطه تباهی سقوط دهد که بسیاری از پیشینیان را» بله، اگر جناب نیکخواه که پس از متلاشی شدن شبکه‌های سازمان جوانان، مدام که در ایران بوده جرات دست یازیدن به سیاه و سفید را نداشت در محیط امن و امان بریتانیای کبیر بر منابر کنفرانس‌های پر های‌وهوی جا می‌گرفت و بعد هم بی‌دردسر در دانشکدهٔ پلی‌تکنیک تهران صاحب یک نیمچه کرسی نمی‌شد. امروز چنین فضاحتی به بار نمی‌آورد.

اگر نیکخواه از کشورش، ملتش و دستگاه حاکمهٔ جابرش برداشتی راستین می‌داشت و پردهٔ اوهام فرنگ از جلوی چشمش دریده می‌شد، و یا درانده می‌شد، امروز همچون پیشینیانِ سرشناس چون بهرامی و شرمینی و یزدی و آن خیلِ دریوزگان از پای در نمی‌آمد و به این ورطه تباهی سوق داده نمی‌شد.

قصد لجن‌مال کردن نیکخواه در میان نیست ورنه می‌شد برای تحلیل گذشته و حال او لحن دیگری را برگزید. نیکخواه دیگر مرده است و نبش قبر کردن و به مرده چوب زدن شایسته نیست. می‌خواهیم بدانیم که چگونه نیکخواه‌ها به این ورطه کشیده می‌شوند و پرویز نیکخواه از صدور چنین ندامت‌نامه بلندبالایی چه هدفی داشته است.

نیکخواه در صدر نامه‌اش از شجاعتی سخن می‌گوید که درقاموس زبان فارسی «وقاحت» نام دارد. نیکخواه به‌حق دارای چنین وقاحتی هست زیرا اوست که یک روز در فرنگ آن طور یقه می‌دراند و در نقش یک پیامبر نوآور برداشت‌های سطحی خود را همچون آیاتی نجات‌بخش بر سر و روی جوانانِ ایرانی فرنگستان می‌کوبد و هم اوست که در دادگاه همچون قهرمانی برحق تروخشک را به‌دمِ ناسزا می‌گیرد و حاضر نمی‌شود حتی یک مو از مدعیانش بکاهد و امروز درصدد یافتن مقام و منزلتی در جرگهٔ نادمین «شجاعانه» ندامت‌نامه‌اش را همچون پرچم ظفر بر سر دست بگیرد.

نیکخواه می‌خواهد این رنگ عوض کردن را زیر سپر شجاعت در اعتراف پنهان سازد. او می‌خواهد این‌جا هم همچون یک فردِ عادی اذعان به‌شکست نکند. می‌خواهد دراین‌جا هم همچون آن کنفرانس‌ها و دادگاه کذایی تمثالِ مادینه‌پسندانه‌اش را زیبِ روزنامه‌ئی سازد و الحق که سازمان امنیت در هر دو میدان اخیر، در دادگاه و درندامتگاه، پر به‌پرش می‌دهد. افسوس که نیکخواه در این میان یک چیز را فراموش کرده است. او فراموش کرده است که قبل از او بسیاری کسان این شجاعت را بروز داده و پاداش خود را نیز گرفته‌اند.

او هل‌من مبارزطلبی شاهین سازمان جوانان را در غربت از یاد برده است. او نمی‌داند که رهبرانِ کهنسال و میانسال و نوسال مدت‌ها پیش این راه را کوبیده‌اند و نبوغ و دهاء خود را در بازشناسیِ دستگاه حاکمهٔ ایران و شخص شاه به‌عنوان رهبری بزرگ و خردمند و عدالت‌گستر نشان داده و به‌اثبات رسانده‌اند. طفلک نیکخواه نمی‌داند که مردم آنقدرها هم فراموشکار نیستند. او اینک چگونه باید به‌دست‌بوسِ پیش کسوت‌هایش برود؟

اینک او نیز همچون آن خیل زمین خورده و به‌ورطه کشیده شده دشمن غدّار حقیقت، مردانگی و مبارزه شده است. دریغ، اینک چه سود که او را نصیحتی کنیم تا به‌جای ایفای نقش نادمی پرشور و شر و زبان‌دراز نقش نادمی را ایفا کند که دشمنی مبارزان را پیشهٔ خود نساخته و هر گام مردانهٔ ایشان و هر صلای امیدبخش ایشان زخمی بر پیکر در هم شکسته‌اش نباشد. افسوس!

***

نیکخواه با خشمی تلخ می‌اندیشد که از همهٔ این عبارات گردی بر دامانش نخواهد نشست زیرا که او نامه‌اش را با اعتقاد و صداقت نوشته است.

نیکخواه فکر می‌کند که در این صورت سرنوشت بهتری در انتظارش خواهد بود. حال ببینیم با این فرض کدام نیکخواه را باز می‌یابیم.

او نامه‌اش را چنین آغاز کرده است: «اگر نظریه‌ات با واقعیّات وفق نمی‌دهد به‌نفی واقعیات مکوش، نظریه‌ات را تغییر ده.»

نیکخواه در اواخر سال چهل و چهار وقتی در دادگاه حاضر شد سه سال تمام وقت داشت تا «انقلاب سیاسی کشاورزی» را ارزیابی کند. نیکخواه و دوستانش در آزادی نه فقط می‌توانستند اقصی نقاط روستائی کشور را زیر پا بگذارند بلکه به‌شهادت خودشان اعماق جنگل‌های ایران هم از دسترسیِ ایشان به‌دور نبود.

آزادی زنان، پیکار با بی‌سوادی و تحولّات صنعتی اخیر هم در آن سال‌ها آغاز شده بود. نیکخواه، این رهبر نابغه، هنگامی نبوغ خود را به‌منصّهٔ ظهور می‌رساند که طی چند سال کند و کار در‌ جامعه همراه با هیأتی از جوانان فرمانبردار از درک و تفسیر این «رخدادهائی که بافت و حرکت جامعه را دگرگون می‌کند» عاجز می‌ماند و آنگاه طی دو سال در سلول انفرادی زندان بروجرد، بی‌ارتباط با توده‌ها و جامعه، «فرصت بسیاری برای اندیشیدن و پژوهش» به‌دست می‌آورد و ار «دورادور شاهدِ دگرگونی‌های اساسی» جامعه می‌شود.

گفتیم که می‌خواهیم نامهٔ نیکخواه را به‌جد بگیریم. آیا این دگرگونی خاصیت سلول انفرادی زندانِ بروجرد است یا خاصیتِ سلول‌های مغز آقای نیکخواه؟ متأسفانه خاصیت هر دو است.

تا آنجا که به‌خاطر داریم آقای نیکخواه چه در خارج از کشور و چه در داخل، تا حضور در دادگاه و حتی مدتی پس از آن، تبِ تندی داشت. جوانی «پُر های‌وهوی» بود. هر دو پایش را در یک کفش کرده بود که باید تئوری‌های مائو را بی‌کم و کاست در ایران پیاده کند. بازوبند گاردهای سرخ پکن را بسته بود و رهبران پیر و خستهٔ حزب توده و متولّیان همزیستی مسالمت‌آمیز را به‌باد ناسزا گرفته بود. او همان روزها با چپ‌نمائی بی‌حد و حصرش و با رفتار جلف و خالی از مسؤولیتش در دادگاه نشان داد که برداشت‌هایش سطحی و بی‌پایه و بنیاد است.

چرا آقای نیکخواه در گذشته و حال نتوانسته به‌واقعیتِ زندهٔ جامعهٔ ما دست یابد؟ هر کس حق دارد این را از خود بپرسد و در جست‌وجوی پاسخ برآید.

نیکخواه پیوندی عمیق با ملت و جامعهٔ ما نداشت. نیکخواه مدت‌ها از زندگی واقعی ملت ایران دور مانده و درست همان وقت که باید بنیادِ افکارش را با شناختِ زندگی واقعی زحمتکشان ایران می‌گذاشت ریه‌اش را از بادهای اروپا می‌انباشت. او در قبال فقر و عقب‌ماندگی عظیم اکثریت بزرگ ملت ایران نه در گذشته و نه در حال احساس مسؤولیتی نمی‌کرد و نمی‌کند.

در اوج هیاهو برای او نخست کشمکش چین و شوروی مطرح بود و ملاک و معیار همکاری‌ها و مبارزاتش را در همین اختلاف، انتخاب کرده بود. او تصوری کودکانه از مبارزه در داخل کشور داشت مبارزه‌اش را در ایران با انتشار چند جزوه در تشریح عقائد چینی آغاز کرد و با همان‌ها هم به‌انجام رساند. او همکاران اصلی‌اش را در مبارزه‌ئی که «تز» آن را هم نوشته بود، در چهرهٔ دانشجویان سابق کمبریج یافته بود.

نیکخواه درست هنگامی که موج تازهٔ مبارزهٔ علنی در داخله برخاسته بود بی‌دغدغه بار سفرِ انگلستان را بست و پس از چندسال برای ما مشتی ادا اطوارهایِ روشنفکرمآبانه سوقات آورد. خودخواهی، جاه‌طلبی در خارج و داخل کشور باعث شد که آقای نیکخواه نخوانده ملّا بشود. مشتی کتاب و جزوه پایه‌های پندار فرنگی مآبانه‌اش بود و اینک در سلولِ زندان بروجرد آن پردهٔ پندار دریده شده و به‌این ترتیب، گارد سرخی دیروز، در اصلاحات چند سال اخیر بهشت گمشده‌اش را می‌بیند و از ما دعوت می‌کند که با او هم صدا شده برای بانیان این اصلاحات فریاد زنده‌باد و سپاس برآوریم.

رسیدگی به‌آن قسمت از نامهٔ نیکخواه که «انقلاب» را توضیح و تفسیر می‌کند و جنبه‌های آن را به‌ما می‌نمایاند، مستلزم مقاله‌ئی دیگر است که شاید این سطور مقدمه‌ئی بر آن باشد. من در این سطور می‌خواهم تکلیفم را با نیکخواه و «نیکخواهانی از قبیل او» روشن کنم.

نیکخواه تاکنون نشان داده که در برداشت‌های سطحی و شتابزده تخصص دارد. او نه تنها مردی پژوهشگر و اندیشمند نیست، بلکه فقط در ایجاد های‌وهوی تجربه اندوخته است. اینک که ما نامهٔ او را به‌جدّ گرفته‌ایم برای عقائد تازه‌اش چه ارزشی قائل شویم؟

نیکخواه، هم‌آواز با مرتجع‌ترین عناصر دستگاه حاکمه فریاد برمی‌آورد که مفاهیمی چون آزادی و دمکراسی و جز این‌ها را می‌باید به گونه‌ئی نسبی در حیطهٔ شرائط و تجارب اجتماعی - تاریخی، با چشمداشت به‌فرهنگ، نهادها، و گرایش‌ها در نظر گرفت.

ما قبلاً این نقد را از سازِ نادمینِ دیگر شنیده‌ایم:

دکتر یزدی برای فرار از مجازات اعدام همین نغمه را ساز کرد و از‌نهادها و گرایش‌های فرهنگی و تاریخی ملت ایران سخن گفت. امروز نیکخواه پژوهشگر، چشم و گوشش را نسبت به‌تاریخ بسته‌ است و آنگاه از تاریخ حرف می‌زند.

هر چقدر فرهنگ این ملت را بهتر بشناسیم و هر چه به‌تاریخ این ملت آشنائی عمیق‌تر و دقیق‌تری داشته باشیم و هر چه در طول تاریخ، به‌تاریخ معاصر نزدیک‌تر شویم بیش‌تر به‌ستیز با خودکامگی حکومت ایران سوق داده می‌شویم. آشنائی به‌تاریخ دو قرن اخیر، یعنی دو قرنی که وقایع آن روی اوضاع اجتماعی فعلی ما بیش از همهٔ گذشته اثر گذاشته است ما را به‌جدائی قطعی از دستگاه خودکامگی که در ظهور استعمار همواره بار گرانی بر دوش ملت ایران و سد محکمی در راه پیشرفت جامعه بوده و در عوض متحدی ثابت قدم برای تمام استعمارگران نو و کهنه بوده است، دعوت می‌کند.

نیکخواه از نهاد‌ها و گرایش‌های ملت ایران سخن می‌گوید. نیکخواه فراموش کرده است که امپراطور نیکلای، و ارث چند قرن امپراطوری روسیه‌تزاری بود که قزاق‌های ایرانی نامش را مقدم بر شاه ایران در قزاق‌خانه‌ها نیایش می‌کردند. نیکخواه فراموش کرده است که فاروق بر تخت شش هزار سالهٔ فرانسه تکیه کرده بود و امپراطوری چین، امپراطوری آسمانی بود.

کجا هستند آن نهادها، گرایش‌ها و سنت‌های ملی و فرهنگی که نیکلای، سلطان‌ثانی، فاروق، فیصل، امام احمدالنوسی، ملک ادریس و ده‌ها تن دیگر آن را تکیه‌گاه سلطنت مستبدهٔ خود قرار داده بودند.

آقای نیکخواه! این نهادها و گرایش‌هائی که امروز شما همراه تمام دستگاه‌های تبلیغانی می‌خواهید برای ملت ایران بنیاد بگذارید آیا محکم‌تر از آن سنت‌ها و گرایش‌ها بودند؟

آیا فراموش کرده‌اید که یکبار سلطان مستبد ایران به سفارتخانهٔ تزاری پناهنده شده و پایه و اساس سلطنت فعلی بر دو کودتای مفتضح که هر دو بنابر نقشه و کمک استعمارگران موفق شده است بنیاد نهاده شده‌ است؟ آیا قتل‌عام‌های رضاخانی و محمدرضاخانی را فراموش کرده‌اید؟ آیا همین چند سال پیش نبود که برای سرکوب کردن هر مبارزهٔ ترقیخواهانه‌ئی، بی‌آن که برای بقای حکومت ضرورت آنی داشته باشد، مردم را در کوچه‌ها و خیابان‌ها قتل‌عام کردند؟‌ بعید است که نیکخواه صادقانه سخن گفته باشد. چگونه می‌توان درچنین جامعه‌ئی از عدالت اجتماعی، دمکراسی سیاسی و دمکراسی اقتصادی و حقوق بشر سخن گفت؟

بله. امروز نیکخواه از عدالت اجتماعی، دمکراسی سیاسی و دمکراسی اقتصادی که اینک بر مملکت سایه گسترده است سخن می‌گوید. اینجاست که ما می‌فهمیم چگونه نسبیتی را برای قامت مفاهیم آزادی و دمکراسی بریده و دوخته است. همان نسبیتی که حْزف را صدف می‌کند، که بی‌دادگری خشن نظامی را «آزادی»، و حکومت مطلقه موروثی را که مدافع منافع مشتی سوادگرِ حریص و غارتگر خارجی است «دمکراسی» می‌نامد.

امروز نیکخواه می‌کوشد برای پر کردن ذهن ولنگارش به‌نحوهٔ تفکر تازه‌ئی چنگ بیاندازد. او مکرر از دیدگاه ملی و از همبستگی ملی داد سخن می‌دهد و از دسائس و تحریکات بیگانگان حریص فریاد الحذر می‌کشد غافل از این که بازیگران نمایش‌های ناسیونال شوینیستی تا آخرین پردهٔ نمایشنامه را قبل از او بازی کرده‌اند.

ما از نیکخواه می‌پرسیم چه چیز ملت را می‌شناسد و چه توطئه‌ای برای مفهوم «همبستگی ملی» کرده است که آن را مکرر بر زبان می‌آورد؟ امروز هر کس می‌داند که وحدت و همبستگی ملی نمی‌تواند تمام موجودات دوپائی را که روی این خاک زندگی می‌کنند در بر گیرد. آن‌ها که ملت ایران را برای اسارت و دوشیده شدن می‌خواهند؛ آن‌ها که دست در دست امپریالیست‌های متجاوز و طمّاع داشته و اکثریت قاطع ملت ایران را در فقر و عقب‌ماندگی نگه‌داشته‌اند؛ آن‌ها که کلیهٔ حقوق سیاسی و اجتماعی ملت را سلب کرده و بدین وسیله راه پیشرفت و حرکت را بر آن سد کرده‌اند نمی‌توانند در زیر ماسک «همبستگی ملی» با طبقات، قشرها و نیروهای ترقیخواه ملت ایران همبستگی داشته باشند.

آقای نیکخواه چرا بیگانگان دسیسه‌ کار و طماع را به‌ما نشان نمی‌دهد؟ حال که او برخلاف رویه‌اش در دادگاه، از همزیستی مسالمت‌آمیز جانبداری می‌کند؛ حال که متحدین غربی حکومت را در صورت کلی حکومت ستایش می‌کند؛ پس این بیگانگان دسیسه‌گر را باید در جای دیگری سراغ داشته‌باشد. حکومت ایران نه فقط به‌طور رسمی در پیمان‌های نظامی با هارترین امپریالیست‌های غربی پیوند ناگسستنی دارد، بلکه در منطقه نقشی ماجراجویانه و ژاندارم‌مآبانه ایفا می‌کند.

دولت ایران با اینکه در هیچ منطقه‌ئی درگیری نظامی ندارد برای ایفای نقش ژاندارم منطقه، همچون آن ژاندارم دیگر منطقه، تا دندان به‌آخرین سلاح‌ها مجهز شده و خود را وارث قانونی و شایستهٔ بریتانیای کبیر در خلیج فارس و دریای عمان می‌داند.

بله آقای نیکخواه، مادام که مبارزان و خاصه روشنفکران خواه مسّن، خواه جوان، از زندگی زحمتکش‌ترین و محروم‌ترین طبقات و قشرهای ملت الهام نگیرند و به‌خاطر آن‌ها بار مبارزه را بردوش نگیرند، مفاهیم آزادی، دمکراسی، و عدالت اجتماعی، مفاهیم نسبی خواهد بود و آن‌چنان مبارزینی هم «حداکثر جز همان قطرات شفاف آب» نخواهند بود که تمام های‌وهوی و ‌جوش‌وخروش‌شان با دمیدن کورهٔ سوزان بی‌دادگری هیأت حاکمه، دیر یا زود، در پشت میله‌های زندان و یا در پشت میزهای شفاف ادارات تبخیر خواهند شد چنانچه شما تبخیر شدید. بله، اگر انسان به‌بقای یک ملت بیاندیشد، اگر از فرهنگ ملّی ملّتی که طی قرون ستم کشیده سیراب گردد، آنگاه می‌تواند جامعه‌اش را، خواسته‌ای ضروری ملتش را درک کند و در قبال دریافت‌های راستین و نجیبانه‌اش احساس مسوؤلیت کند و به‌جای های‌وهوی و عشوه‌گری عوام‌فریبانه و ابراز تعصّبات خشک و انقلابی نمایانهٔ کودکانه، مبارزه‌ئی راستین و شرافتمندانه را پیش ببرد و در زندان هم پیوند‌های عمیقش را با میلیون‌ها مردم محروم جامعه‌اش همچنان حفظ کند و در محرومیت‌ها و دردهای آن‌ها مصائب زندان را تحمل کند.

نیکخواه از شهامت اعتراف حقایق سخن می‌گوید. نیکخواه می‌خواهد ولنگاری پیشه نکند و زحمت نمایاندن راهی نو را به‌خود هموار کند. نیکخواه می‌خواهد رهگشائی‌های شاهنشاه را خلاقانه تائید کند. کاش می‌شد او را در این عرصهٔ تازه از رقابت جاه‌طلبانه با دیگر «تأیید کنندگان خلاق» بازداشت. کاش می‌فهمید که تیمسار فرسیو در این راه بسی از او پیش‌تر رفته است.

اما نیکخواه شجاع نیست. او از باورهای راستینش سخن نگفته است او دروغ می‌گوید. وگرنه چه لزومی داشت از خودش سند جعل کند و بنویسد که «نقطهٔ عزیمت این حرکت تاریخی را ششم بهمن ‍۱۳۴۱ می‌باید به شمار آورد؟» همه می‌دانند که «انقلاب سیاسی کشاورزی» همراه با سایر اصلاحات در سال ۱۳۴۰ در دوره حکومت یک سال و چندماهه امینی شروع شد. دهقانان نام اصلاحات ارضی را «ارسنجانی» و «حسنجانی» گذاشته‌بودند. محاکمات بزرگ سوءاستفاده‌کنندگان از اموال و ثروت‌های ملی، مبارزه با بیسوادی و طرح تغییر قانون انتخابات همه در همان دوره شروع شد. حالا در گوشهٔ زندان بروجرد بر پژوهشگر اندیشمند ما این کشف بزرگ حاصل شده‌است که نقطه عزیمت ششم بهمن سال ۴۱ بوده است.

نیکخواه برای ملی که بیش از شصت سال از انقلاب مشروطیتش می‌گذرد شوراهای روستائی و شهری و ایالتی را به عنوان بخشش و عطیهٔ شاهانه ارمغان می‌آورد، در حالی که حق انتخاب کردن و انتخاب شدن اساساً از ملت ایران سلب شده. نیکخواه سلب کنندگان را می‌ستاید که روی کاغد شوراهای کذائی را وعده کرده‌اند. نیکخواه بیهوده می‌کوشد از این نمایش‌های خنک، زنجیر عدل انوشیروان بسازد و ما را فراخواند که همچون خود او به‌چنین زنجیری متوسل بشویم.

نه، نیکخواه صادق نیست. نیکخواه نمی‌تواند آنقدر کور و کر شده باشد که از حقوق بشر در ایران سخن گوید. نیکخواه وقتی می‌گوید «اگر کار آسانِ اتخاذِ گرایش منفی، گرچه خلسه‌آور است....» و غیره، مزاح می‌کند. او خود می‌داند که این «خلسه» آنچنان مصیبت بار بوده است که او را از پای درآورده است. نیکخواه اولین زندانی نیست که آن «نهیب» را در سلول‌های انفرادی شنیده است. باری یکی نهیب برمی‌دارد «پایداری، وفاداری به راه ملت، راه انسانیت و مبارزه، شرافتمندانه» و دیگری پایان محرومیت‌ها را خواستار است. از آدم می‌خواهد که تسلیم شود و بر سر خوان نعمت گوشه‌ئی را بگیرد و نیکخواه این دومی را پذیره شد.

نه، نیکخواه صادق نیست و شجاع هم نیست، زیرا شجاعت قبول واقعیت دردناک را ندارد. او نمی‌خواهد بپذیرد که از پای در آمده است. هنوز باد جاه‌طلبی در مغزش بیداد می‌کند. او می‌خواهد در سقوط خودش سقوط کائنات را بنمایاند ولی افسوس که این نقش او نیز نگرفته است.

نیکخواه همانا نادمی است که از پرروئی بهره‌ئی بیش از دیگران دارد. او از این پس مهره‌ئی است که بر سر جا و مکانش بر روی صفحهٔ شطرنج هیأت حاکمه با نادمین دیگر ستیز خواهد داشت. طفلک نیکخواه! چه زود جوانمرگ شد!

چهارم خرداد ۴۹