امکانات هنر سینما

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۹

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۳۰

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۳۱

سرگئی آیزنشتین

فیلم، طبیعتاً یکی از بین‌المللی‌ترینِ هنرها‌ست. نه تنها به‌این خاطر که اغلب مردم فیلم‌هائی را که ملل گوناگون از نظرگاه‌های متفاوت می‌سازند، می‌بینند، بلکه هواخواهی عموم، بیش‌تر به‌خاصیت و ویژگی‌های این وسیلهٔ بیانی بستگی می‌یابد.

غنای امکانات فنی، اختراع و ابداعات خلاقهٔ فراوان این هنر، زمینهٔ عرضه و رشد افکار و اندیشه‌های جوان و پرتحرک را فراهم می‌سازد. نیم قرن موجودیت سینما و تاریخ آن به‌طور قابل توجهی گواه این مدعاست که فقط اندکی از امکانات نامحدود و بی‌پایان بیانی این هنر کشف شده است. هنری که جهانی از افکار و آرمان‌های غنی را در خود نهفته دارد.

سوءتفاهمی پیش نیاید، در این باره سئوالات زیادی مطرح شده است. مثلاً، در طول این پنجاه سالی که از عمر سینما می‌گذرد چه کارهای درخشان و قابل توجهی انجام شده است؟

در حقیقت سئوال را این گونه می‌توان مطرح کرد که با این وسیلهٔ بیانی (فیلم) چه آرزوها‌ئی را می‌توان جامهٔ عمل پوشاند؟ و یا با مفاهیم و کاربرد فیلم چه چیزهای نو و بدیعی می‌توان خلق کرد؟

امروزه مسئله ترکیب سازواره‌ئی (ارگانیکی) و بنیادی هنرها و آمیختن آن‌ها در فیلم، بتدریج صورت می‌گیرد. در این میان مسایل جدیدی هم برای فیلمسازان مطرح می‌شود، چرا که ما به‌عنصر رنگ در فیلم نیز دست یافته‌ایم.

بنابراین قضایا‌ی جدیدی از قبیل حجم و فضا پیش روی ما قرار می‌گیرد و آنگاه مسایل فیلم چند بُعدی ما را به‌مبارزه می‌خواند. از این گذشته، فوریت تلویزیون تمام آن زحمات و مهارت‌ها‌ئی را که در تجربه‌های تکاملی فیلم در دوران صامت و ناطق اندوخته‌ایم تهدید به‌نابودی می‌کند که در این میان هنر تدوین (مونتاژ) و ارزش‌های آن بیش از بنیادهای هنری دیگر فیلم آسیب خواهد دید.

وانگهی تلویزیون تمام روندهای تکاملی سینما را دفعتاً به‌خود کشانده است. که این امر منتج به‌اتصال و الحاق این دو وسیله شده است که کاربردی بسیار گسترده‌تر و تأثیری باور نکردنی دارد.

نخستین حلقه از زنجیر تکاملی شکل (فرم)‌های نمایشی، انسان بازیگر است که اندیشه و احساساتش را بازسازی کرده به‌تماشاگر منتقل می کند. در حال حاضر بازیگران سخت تلاش می‌کنند که به‌‌سطح متعالی‌تری از بازیگری به‌شکل نمایش تئاتری برسند.

اما در شکل نمایش تلویزیونی یک کارگردان، یا بهتر بگوئیم، یک جادوگر با فکر و نگاهی برق‌آسا و زودگذر و با تردستی و چابکی تعدادی عدسی (لنز) و دوربین را در موقعیت‌های به‌خصوص قرار می‌دهد که بازیگر را برای لحظاتی که دیگر هرگز تکرار نمی‌شود، مجهز و آماده سازد، و بدین طریق کامل‌ترین و مناسب‌ترین تغیر واقعه‌ئی را به‌دست می‌دهد که میلیون‌ها بیننده شاهد آنند، و این در لحظات جاری نمایش که اولین و آخرین اجرای آن‌به‌شمار‌میآید صورت می‌بندد.

امروزه روز رادار انعکاس علاماتی را نشان می‌دهد به‌ماه و ماوراء آن می‌فرستند، هواپیماها از دیوار صوتی عبور کرده به‌انتهای گنبد نیلگون آسمان می‌رسند، در اینحال سینما از مرز پنجاه سالگیش می‌گذرد و امکانات فراوان و پیچیده‌اش را برای تسلط و پیروزی انسان بر مسایل گوناگون در دسترس او قرار دهد.

این امکانات کم‌تر از آن امکاناتی نیست که فیزیک اتمی با ایجاد حوزه‌‌‌ئی جدید در علم، در اختیار بشر گذاشته است.

جای تأسف است که تا کنون در این زمینهٔ هنری به‌منظور دست‌یابی به‌مفاهیم و امکانات سینما، تحقیقات و بررسی‌های زیبا‌ئی شناختی چندانی صورت نگرفته است.

نیازی به‌‌استعداد و انگیزه‌های ناگهانی نداریم، با این همه جای تعجب است که با وجود این که در زمینهٔ امکانات فنی سینما پیشرفت‌های قابل توجهی صورت گرفته، اما منحنی بحث و بررسی مسایل زیبائی شناسی سینما، تا کنون همواره سیر نزولی داشته است موجب این امر چیزی نیست مگر محافظه‌کاری و کاهلی بسیاری از فیلمسازان.

مسئله این است که ما باید با اشتیاق و پشتکاری بیش از پیش گردآئیم و تمامی تجارب گذشته و حال را جمع بندی کنیم و خود را برای رویاروئی با مسایل جدید و حل آن‌ها مجهز سازیم، و بالاخره در انجام این کار آگاه باشیم که زیبائی شناسی یکی از اساسی‌ترین و با‌ارزش‌ترین وسیلهٔ معرفی و کشف امکانات جدید هر فن و هنری است که همیشه مضنون و محتوای آن مستلزم صداقت و حقیقت خواهد بود. ما صنعتگران و هنرمندان فیلم اتحاد‌ جماهیر‌ شوروی از نخستین روزهائی که‌تعهد جدیدی را بر عهده گرفتیم مسئولیت داریم که از کوچک‌ترین جزء تجارب مشترک‌مان محافظت و حمایت کنیم به‌‌گونه‌ئی که چون هر فیلم تفکرانگیزی که در این سرزمین ساخته می‌شود، ما کارکنان فیلم همگی خود را در کار تهیه و افتخارات آن شریک بدانیم. ما این عقیده را نه تنها در هنر فیلمسازی بلکه در تحقیقات و کوشش برای پی بردن به‌‌کلیات و جزئیات هر پدیده نیز اعمال می‌کنیم تا سرانجام روشن کنیم که چه دیده‌ایم، چه یافته‌ایم و آرمان‌های‌مان چیست. بدین طریق تلاش‌های من شکل می‌گیرد. تلاش‌هائی که تا کنون در زمان‌های متفاوت و به‌‌دلایل متفاوت به‌شکل فیلم و نوشته بیان شده است. به‌همین دلیل در من احساس نیرومندی پیدا شده که مرا بر آن داشت تا در جمع شما فیلمسازان جوان و آیندهٔ شوروی و جمع کسانی که در زمینهٔ کشف امکانات وسیع هنر و زیبائی شناسی آن تحقیق می‌کنند، شرکت کنم، و بالاخره با اقدام به‌امر تدریس و آموزش فیلم تا کنون توانسته‌ام تجارب خود را به‌نحوه سودمند و مؤثری در اختیار دانشجویان کلاس کارگردانی انستیتو سینماتوگرافی مسکو قرار دهم.

علاوه بر این احساس رضامندی که از فعالیت‌های شما در من ایجاد شده، و نیز علاوه بر لذت فراوانی که به‌هنگام کار روی فیلم و آموزش آن به‌من دست می‌دهد، از جذابیت و زیبائی‌های حیرت‌انگیزی هم که هنر فیلم در اختیار دارد باید اشاره‌ئی به‌‌میان آورم.

احمد ضابطی جهرمی

برگردان از کتاب Film Form

نوشتهٔ سرگئی میخائیلوویچ ایزنشتین

---

یادداشت مترجم

این سخنرانی سه سال قبل از مرگ کارگردان بزرگ (۱۹۴۵) برای دانشجویان مدرسه سینمائی مسکو به‌هنگام خداحافظی با شاگردانش ایراد شد که چندی بعد به‌‌عنوان مقدمه بر کتاب ارزندهٔ «شکل فیلم» چاپ شد.