۲۸ مرداد، قیام ملی «ایشان»
«عروج و سقوط سیا» نام فیلمی تلویزیونی است که در سال ۱۹۷۵ تلویزیون گوانادا آن را در سه بخش تهیه کرد: این فیلم که در اوایل ماه ژوئیهٔ همان سال از شبکهٔ تلویزیون مستقل انگلستان ITV پخش شد می‌کوشید تا بینندگان را با فعالیت‌های گوناگون سازمان جاسوسی آمریکا آشنا کند: در آن زمان سنای آمریکا فعالیت‌های این سازمان را بررسی می‌کرد و بار دیگر حکومت پنهان «سیا» موضوع بحث و گفتگو شده بود.
در سالیان گذشته، هربار که از سیا سخنی به میان آمده، بحث ایران هم بوده است: ۲۸ مرداد نخستین اقدام مهم و موفق از «صفحات زرین» کارنامهٔ این سازمان است که هیچ نویسنده‌ای، اعم از موافق یا مخالف، فرصت را برای یادآوری این نکته از دست نمی‌نهد. «عروج و سقوط سیا» نیز از این قاعده مستثنی نبود. در بخش دوم این فیلم، تهیه کنندگان از کیم روزولت، عامل و مجری و صحنه گردان «قیام ملی بیست و هشت مرداد» خواسته بودند که دربارهٔ کودتای علیه مصدق سخن بگوید. آنچه در زیر می‌آید برگردان آن قسمت از متن فیلمنامهٔ بخش دوم «عروج و سقوط سیا» است که از نقش «سیا» در برانداختن حکومت ملی مصدق پرده برمی‌دارد:
گوینده: داستان کودتاهای سیا در اطراف و اکناف دنیا، از اواسط دههٔ پنجاه آغاز شد. امپراطوری‌های بریتانیا و فرانسه که از آفریقا، خاورمیانه و هندوچین عقب می‌نشستند، حکومتهای متمایل به چپ پیدا می‌شدند. پاسخ رؤسای جمهوری آمریکا که هنوز درگیر جنگ سرد بودند، این بود که باید برای سرنگون کردن برخی از این حکومت‌ها کوشش شود امشب به سه تکنیک مختلف که سیا از آنها برای ساقط کردن حکومت‌ها در ایران، گویان و کوبا استفاده کرد نظری می‌اندازیم.
نخستین موفقیت سیا در ساقط کردن یک حکومت، در ایران در ۱۹۵۳ به دست آمد. در آن زمان، ایران در حوزهٔ نفوذ بریتانیا در خاورمیانه قرارداشت. امّا منافع نفتی بریتانیا در ایران با رهبری نخست‌وزیر جدید، محمد مصدق، ملی شده بود. آمریکائیان که می‌ترسیدند ذخایر نفتی عظیم ایران به دست شوروی بیفتد در برانداختن مصدق توافق کردند. نقشه این بود که در ایران کودتایی بوسیلهٔ این مرد (تصویر کیم روزولت) انجام شود که عامل سیا بود و نوهٔ تئودور روزولت، رئیس جمهوری اسبق آمریکا، در آغاز ۱۹۵۳، نقشهٔ سیا در یک کمیسیون در وزارت خارجه در واشنگتن تصویب شد. تنها می‌بایست از یک قاعدهٔ اصلی پیروی شود: دست آمریکا در این کار نباید دیده شود.
کیم روزولت: مقداری بحث شد و فوستردالس از یکایک حاضران نظر خواست تنها کسی از میان وزارت خارجه‌ای که یادم می‌آید نخواست نظر مشخسی ابراز کند سفیر کبیر [وقت آمریکا در ایران، لوی] هندرسن بود که برای شرکت در این جلسه به‌آمریکا بازگشته بود. او می‌گفت که اصلاً نمی‌خواهد از جزئیات قضیه چیزی بداند. احساس می‌کرد که این کار با سنت دیپلماتیک مغایرت فراوانی دارد امّا احساس هم می‌کرد که موقعیت، چنین کاری را می‌طلبد. می‌خواست این عمل را تأئید کند و در ضمن می‌خواست که هرچه کمتر در جریان آن باشد.
گوینده: در ۱۹۵۳، هم مانند امروز [۱۹۷۵]، شاه بر ایران حکومت می‌کرد امّا در آن زمان شاه، جوان و بی‌تجربه بود و قدرت ناچیزی داشت. مصدق و حزب ناسیونالیستی او کشور را در نظارت خود داشت. نقشهٔ روزولت این بود که شاه را متقاعد کند به مقابله با مصدق برخیزد تا در این مقابله مردم ایران تشویق شوند که به شاه بپیوندند به این ترتیب روزولت و گروه کوچکی از افراد سیا بطور غیرقانونی وارد کشور شدند و خود را مخفی کردند.
کیم روزولت: خوب، از اعضای سیا، شش تا حداکثر هشت‌تن [وارد ایران شدند]. امّا پولی که در اختیار بود، خوب درست یادم نیست امّا فکر می‌کنم که احتمالاً هفتصد یا هشتصد‌هزار دلار در اختیارمان بود که در جریان عملیات شاید از ده هزار دلار آن استفاده کردیم.[۱]
پرسش: یعنی می‌گویید که به راه انداختن یک چنین عملیاتی فقط ده هزار دلار پول و شش تا هشت تا مأمور لازم داشت؟
کیم روزولت: ایرانی‌ها هم خودشان را متشکل کرده بودند و در واقع فقط به پشتیبانی و تا اندازه‌ای هم به رهبری حرفه‌ای احتیاج داشتند.
گوینده: برای اجرای کودتا، روزولت در جستجوی نیروهای مخالف مصدق بود و این نیروها را در ارتش یافت. انتخاب سیا برای جانشین مصدق، سرلشگر زاهدی بود. برای شروع بحران، روزولت نامه‌ای نوشت و آن را به امضای شاه رساند، نامه‌ای که مصدق را از کار برکنار می‌کرد و سرلشگر زاهدی را جانشین او می‌ساخت. در آغاز، نقشه بدجوری عوضی درآمد. مصدق از پذیرفتن فرمان شاه سرباز زد. طرفدارانش به خیابانها ریختند و آشوب و بلوا به پا کردند و سقوط خود شاه را خواستار شدند. شاه که کنترل اوضاع را از دست داده بود به رُم فرار کرد. در این هنگام، روزولت و مأمورانش موفق به انجام شاهکاری خارق‌العاده شدند: در ظرف سه روز، تظاهرات ضد شاه را به آشوب‌های ضد مصدقی تبدیل کردند.
کیم روزولت: خوب، اصلاً مشکل نبود چون هستهٔ اصلی همکاران ایرانی در داخل بودند و آمادهٔ اقدام. تنها چیزی که احتیاج داشتند راهنمایی بود و کمک و حمایت و مبالغ جزیی پول.
گوینده: روزولت و مأمورانش می‌خواستند ارتش ایران را متقاعد کنند که به توقیف هواداران مصدق در خیابانها بپردازد. روزولت برای این کار تجهیزات و تأسیسات نظامی آمریکا را در اختیار آنها گذاشت. بعدها، ژنرال جرج استوارت دربارهٔ اینکه چگونه کودتا طرح‌ریزی شد مخفیانه در برابر کنگره شهادت داد:
- «زمانی که بحران آغاز شد و همه چیز در حال زوال بود، ما ضوابط معمول خود را زیر پا گذاشتیم و از جمله کارهایی که کردیم این بود که بفوریت و براساس مقررات شرایط اضطراری به ارتش کمک رساندیم. تفنگ‌هائی که در دست داشتند، کامیون‌هائی که با آنها حمل و نقل می‌کردند، ماشین‌های ضد گلوله‌ای که با آنها در خیابانها رفت‌وآمد می‌کردند همه از طریق برنامهٔ کمک دفاع نظامی تهیه شد.»
ارتش که تظاهرکنندگان هوادار مصدق را توقیف کرد، روزولت و مأموران سیاسی او به کوچه و بازار تهران رفتند و دلار پخش کردند تا مردم را به خیابانها به‌فرستند که شعارهای شاهدوستانه بدهند. درست در سه روز، سیا توده‌ها را از مصدق جدا کرد و به سوی شاه سوق داد. مصدق را هم ارتش توفیق کرد وشاه پیروزمندانه از رم بازگشت.
این کودتا بی‌خطرترین نوع عملیات سیا یعنی مداخلهٔ سیاسی بود. روزولت به همراهی انگشت‌شماری از مأموران سیا با به راه انداختن انقلابی در خیابانها حکومتی تغییر داد. در جریان آشوبها سیصدتن کشته شدند امّا دخالت سیا، پنهان نگهداشته شد...
پرسش: اثر روانی این عملیات در سیا چه بود؟
بریدین: خوب، این نخستین موفقیت خارجی ادارهٔ «حقه‌های کثیف» نبود. امّا قطعاً نخستین موفقیت بزرگ خارجی بود و چون عملیات پیچیده، خطرناک و دشواری بود و چون با چنان موفقیتی آن هم با استفادهٔ چنان ناچیزی از نیروی انسانی و با استفاده از پول بسیار کمی انجام شد احتمالاً اولین باری بود که سیا احساس می‌کرد که دارد استخوان می‌ترکاند و قدم می‌کشد.
گوینده: نتایج کودتا به همان اندازه دوراندیشانه بود که جسورانه. امروز، پس از بیست سال، شاه، قوی‌ترین متحد آمریکا در خاورمیانه است. به کمک عواید نفتی خود، ایران را به دژ مسلحی در برابر کمونیسم بدل ساخته. سهم سیا در این عملیات در آغاز دههٔ شصت روشن شد امّا یک جنبهٔ داستان هیچگاه پیش از این گفته نشده است. براساس اظهارات یکی از مسئولان بلندپایهٔ «سیا» به تهیه‌کنندگان این برنامه، این وزارت خارجهٔ بریتانیا و قسمت «ام. آی. سیکس» (MI6) بود که از سیا خواست مصدق را سرنگون کند: البته اینان طبق روال معمول خود، از تأئید یا تکذیب این نکته سرباز زدند. در هر حال کودتا نفع چندانی برای انگستان نداشت[۲] دولت انگستان سلطهٔ انحصاری خود را بر نفت ایران از دست داد و آمریکا چهل درصد از سهام قرارداد نفت شاه را به دست آورد.
سیا، سرشار از اعتماد، از روزولت خواست که همین نوع عملیات خود را در دیگر مناطق مسئله انگیز خاورمیانه تکرار کند. یکی از پیشنهادها که گفته می‌شود بازهم از انگلیسی‌ها سرچشمه می‌گرفت، خلاص شدن از دست جمال عبدالناصر مصر بود. هجوم انگلستان به ترعهٔ سوئز با شکست روبرو شده بود و از سیا خواسته می‌شد که به یاری بیاید. یکی از معاونان سابق سیا به تهیه کنندگان این برنامه گفت که نقشه شامل سوء قصد برجان ناصر هم می‌شد. برای ما میسر نشد که بدانیم که آیا این نقشه به مرحلهٔ عمل هم رسید یا نه. روزولت خود، از آغاز در این مورد تردید داشت.
روزولت: پیشنهاد این بود که عملیاتی علیه ناصر ترتیب داده شود و موضع دولت آمریکا بسیار محتاطانه بود. ما گفتیم که در اساس می‌پذیریم که این فکر خوبی است امّا معتقد نبودیم که شرایط لازم برای انجام موفقیت‌آمیز آن وجود دارد.
پرسش: چه پیشنهادی شده بود؟ که ناصر باید از کار برکنار شود؟
روزولت: بله.
پرسش: چگونه؟
روزولت: انقلابی از بالا «اورا برکنار کند و البته ما انقلابیان بالانشینی را که بخواهند چنین کاری را با کوچکترین احتمال موفقیت انجام دهند نمی‌دیدیم یا تشخیص نمی‌دادیم. همیشه آدمهایی پیدا می‌شوند که آدم می‌داند که می‌خواهند سروصدایی راه بیندازند امّا باید قابلیت آنها را سنجید.
پرسش: چه کسی فشار می‌آورد؟
روزولت: انگلیس‌ها؟
گوینده: هنگامی که تهیه کنندگان برنامه با وزارت خارجه بریتانیا تماس گرفتند بازهم به ایشان گفته شد که این امر از آن نوع اموری نیست که بتوانند دربارهٔ آن اظهار کنند...
این متن گفته‌های آقای روزولت است در ۱۹۷۵، فتوحات ظفرنمون ایشان روشن است و رئیس جمهور زاده هم صریح حرفش را می‌زند. امّا داستان بهمین جا ختم نمی‌شود. آقای کیم روزولت که تحصیلکرده است و پدر و مادر دار و هاروارد دیده، فقط به جاسوسی بسنده نمی‌کند. بعد هم مدتی که گذشت «خاطرات» می‌نویسد - «هم برای کمک به روشن شدن گوشه‌های تاریک تاریخ» و هم برای کسب عوایدی و عناوینی. البته آقای روزولت از محرومان و مستمندان نیست. در جریان بررسی‌هائی که چند سال پیش سنای آمریکا دربارهٔ شرکت‌های چند ملیتی می‌کرد روشن شد که ایشان در ایام بازنشستگی، به فعالیت در یکی از شرکت‌هائی مشغولند که از جمله به کار قاچاق ارز و غیره می‌پردازد. در همان زمان روزنامه‌ها نوشتند که این شرکت باشاه مخلوع هم سروسری دارد. ۲۸ مرداد چنان رفاقت پایداری میان آقای روزولت و آریامهر بوجود آورده بود که جناب ایشان بارها تعطیلات خود را در جوار خانوادهٔ سلطنتی ایران گذراندند. جاسوس دلال است. از دلالی هم تا جاسوسی راه زیاد دوری نیست. البته آقای روزولت این راه را هم طی کرده‌اند.
در هر حال صحبت کتاب آخر ایشان بود که چند ماه پیش منتشر شد به اسم «ضد کودتا، مبارزه برای کنترل ایران». موضوع کتاب هم قضیهٔ «قیام ملی» خودمان است. کتاب را با هم می‌خوانیم.
پاورقی‌ها
- ^ تنها یک قلم از اسناد به‌‌دست آمده، چک شماره ۷۰۳۳۵۲ بانک ملی ایران به‌‌مبلغ ۳۹۰ هزار دلار (معادل ۳۲۶۴۳۰۰۰ ریال) در وجه ادوارد ج. دونالی که روز ۲۷ مرداد ۱۳۳۲ در تهران نقد شد، نشان می‌دهد که مأمور سازمان سیا پس از گذشت سال‌ها نیز تمایلی به گفتن حقیقت ندارد. پژوهشگران دیگر، مخارج کودتای ۲۸ مرداد را از ۵۰۰ هزار تا ۱۹ میلیون دلار تخمین می‌زنند. نگاه کنید به "The Imperialism in Action" تألیف بهمن نیرومند (نیویورک، ۱۹۶۹) و گزارش فرد ج. کوک زیر عنوان "The CIA" در شمارهٔ ۱۹۲ مجلهٔ NATION و نیز MERIP Reports شماره ۴۰. ک. ج.
- ^ توجه داشته باشیم که این فیلم در یکی از شبکه‌های تلویزیونی در انگلستان تهیه شده است. ک.