نگاهی به کوره‌پزخانه: تفاوت بین نسخه‌ها
جز |
|||
| سطر ۹۲: | سطر ۹۲: | ||
| میرزا - سرپرست | | میرزا - سرپرست | ||
|} | |} | ||
| + | |||
کارگران مولّد را می‌توان به‌حسب درجه تخصص و میزان مهارت به‌سه گروه متمایز تقسیم کرد (جدول ۲): | کارگران مولّد را می‌توان به‌حسب درجه تخصص و میزان مهارت به‌سه گروه متمایز تقسیم کرد (جدول ۲): | ||
نسخهٔ ۲۱ نوامبر ۲۰۱۱، ساعت ۰۷:۴۰
 | این مقاله در حال تایپ است. اگر می‌خواهید این مقاله را تایپ یا ویرایش کنید، لطفاً دست نگه دارید تا این پیغام حذف شود. |
طاهر طاهری
کارگران کوره‌های آجرپزی یکی از محروم‌ترین گروه‌های اجتماعی‌اند، این‌ها عموماً در حاشیهٔ شهرها زندگی می‌کنند و آنان را به‌نام حاشیه‌نشینان می‌شناسیم. درآمد این گروه از کارگران بسیار ناچیز است و عموماً آگاهی اجتماعی – سیاسی بسیار کمی دارند. آب و برق ندارند و در محیط زندگی‌شان از حمام و مدرسه و درمانگاه و غیره خبری نیست. عموماً منشأ روستائی و زندگی پر از ناهماهنگی و تضاد دارند، یعنی ناهماهنگی میان فرهنگ روستائی آنها و فرهنگ شهری ناهماهنگی میان شکل مسکن آنها و خانه‌های شهری، میان شکلی زندگی آنها و شکل زندگی رایج در شهرها و تضاد میان آنها و مالک کوره‌پزخانه‌ها.
تا کنون مطالعهٔ چندانی در باب شکل زندگی این کارگران، مناسبات کاری آنها و غیره انجام نشده است. حال آن که این گونه مطالعات برای شناخت جامعهٔ کارگری ایران بسیار ضروری است. دراین گزارش، محقق کوشیده است که تا حدودی این نیاز اساسی را برآورد. شکی نیست که این مطالعه کامل نیست و نیز شکی نیست که برای دست یافتن به‌حداقل شناخت لازم دربارهٔ این گروه باید مطالعات گسترده و وسیع دیگری در این زمینه انجام گیرد. امّا امیدواریم که چاپ این گزارش فتح‌بابی باشد برمطالعاتی که علاقمندان به‌مسائل کارگری خواهند کرد.
این گزارش در سال ۱۳۵۰ تهیه شده است. جامعهٔ آماری مورد تحقیق جامعهٔ کارگران کوره‌پزخانه‌های خاتون‌آباد است که تقریباً در ۳۰ کیلومتری شرق تهران واقع شده است. از آن جا که آمار موجود در این زمینه بسیار ناقص بوده است پژوهشگر داده‌های آماری این گزارش را خود از طریق پرسش از دویست کارگر کوره‌پزخانه‌های خاتون‌آباد به‌دست داده است:
مقدمه. کارگران آجرپز از بسیاری از مواهب زندگی محرومند. علل مهم این محرومیت را می‌توان در وسائل تولید آجر دانست. چگونگی تولید و وسائل تولیدِ آجر، شرایط شغلی خاصی را به‌وجود آورده که در عقب ماندگی‌های اقتصادی و فرهنگی این گروه از کارگران نقش مهمی دارد. تولید آجر با وسائل ابتدائی سبب می‌شود که از یک سو عده‌ئی از کارگران فقط مدتی از سال را به‌کار بپردازند و از سوی دیگر مدت اشتغال کار اغلب آنها از ده ساعت در روز تجاوز کند. زیاد بودن ساعات کار و بیکاری در نیمی از سال مشکلات اجتماعی زیادی را برای این کارگران به‌وجود آورده است. چگونگی تولید آجر و شرایط شغلی ناشی از آن عامل مهمی است در عدم برخورداری کارگران آجرپز از مسکن، بهداشت، آموزش، تسهیلات زندگی و درآمد کافی. اگر بخواهند اصلاحاتی بنیادی در زمینهٔ رفاه این گروه از کارگران انجام دهند، باید وسائل تولیدی پیشرفته‌تری را جایگزین وسائل ابتدائیِ موجود کنند. برای این منظور باید کارخانجات ماشینی آجرسازی تأسیس کرد. اما اگر چنین کاری مقدور نباشد لااقل باید هرچه زودتر با استفاده از شرایط و امکانات حاضر در جهت بهبود وسائل زیستی و رفاهی این کارگران قدم برداشت.
بنا به‌آمار سال ۴۸ – ۴۷ شهرداری پایتخت، کوره‌پزخانه‌ها با دویست و هفده کورهٔ آجرپزی در هفت منطقهٔ اطراف تهران قرار دارد و گذشته از این‌ها ۹ کارخانهٔ آجرماشینی هم در اطراف تهران وجود دارد. اما آمار شهرداری به‌دلیل قدیمی بودن و تغییرات و جابجائی بسیاری از کوره‌پزخانه‌ها طی این مدت چندان قابل اعتماد نیست. مثلاً در سال‌های اخیر تعدادی از کوره‌های اسمعیل آباد را تعطیل کرده‌اند. حال آن که آمار سال ۴۸ – ۴۷ شهرداری سی و چهار کوره برای آن ذکر کرده است.
دستیابی به‌آمار دقیق کوره‌پزخانه‌ها و نیروی انسانی آن مشکل است، چرا که مجمع صنفی و دفاتر مرکزیِ کوره‌پزخانه‌ها از دادن آمار صحیح خودداری می‌کنند و حتی آماری هم که وزارت کار در اختیار دارد، مورد اعتماد نبوده و با واقعیت تطبیق نمی‌کند.
***
تاثیر وسائل تولید بر شرایط شغلی و شکل زندگی.
شکی نیست که شرایط و مناسبات شغلی معلول و تابع سطح تکامل ابزار تولیدی است. در نتیجه اگر به‌شیوهٔ تولید و قواعد و مقررات کار توجه نکنیم، نمی‌توانیم شکل زندگی و مشکلات شغلی گروهی را که در آن زمینه کار می‌کنند، بشناسیم. مثلاً صاحبان کوره‌پزخانه‌ها برای تهیهٔ آجر به‌تعدادی کارگر غیرماهر (ساده) نیاز دارند. دستمزد این کارگران به‌دلائل زیر ناچیز است:
۱. در بازار کار در زمینهٔ فعالیت‌های غیر تخصصی، عرضه بیش از تقاضاست.
۲. استخدام کارگر غیرماهر و پرداخت دستمزد بعضی از مشاغل غیر تخصصی به‌عهدهٔ تعدادی از کارگران ماهر (سرکارگر) است. اینان در موردی مثل کار تهیهٔ آجر، غالباً از وجود زنان و کودکانِ خود سود می‌جویند تا در پرداخت دستمزد صرفه‌جوئی کنند. یا این که در بسیاری از موارد، افراد خردسال را به‌کار می‌گیرند، چرا که دستمزد آنها کم‌تر است. اشتغال این کارگران خردسال در کوره‌پزخانه‌ها سبب می‌شود که آنها از بسیاری از مزایای اجتماعی (مانند تحصیل و غیره) محروم شوند.
با قبول این گونه واقعیت‌ها به‌این نتیجه می‌رسیم که وسائل تولیدی در ایجاد شرایط و قواعد شغلی تأثیر زیادی دارد و شرایط محیط کار نقش مهمی در شکل زندگی کارگران ایفاء می‌کند. از این رو در این گزارش ابتدا به‌توصیف چگونگی تهیه انواع آجر پرداخته‌ایم تا از این طریق شناخت بیش‌تری از شیوهٔ تولید، وسائل تولید و شرایط محیط کار این کارگران به‌دست داده شود.
طرز تهیه و موارد استفاده از انواع آجر
آجرفشاری. برای تهیه آجر ابتداء میدان‌های مورد نظر را برای تهیهٔ خشت خاکبرداری می‌کنند و خاک را به‌صورت کپه‌هائی در می‌آورند. اگر خاک آلوئک Aluak (خاک سفت) داشته باشد آن را آسیاب می‌کنند. اگر آلوئک‌ها (که به‌شکل تکه‌های سنگ است) آسیاب نشود مقداری از خاکستر سوخته کوره را به‌آن می‌افزایند. سپس برای تهیه گِل از یک طرف سُرمه (کپه خاک) شروع به‌درست کردن گل می‌کنند. سپس گل را درون قالب‌های مرکب (قالب مرکب دارای چهار تا پنج قالب خشت است) می‌ریزند و به‌این ترتیب خشت آجر فشاری را تهیه می‌کنند. پس از آن که خشت‌ها آماده شد آنها را از داخل قالب‌ها خارج می‌کنند و خشت‌ها را در میدان کوره‌پزخانه به‌شکل کلیله قرار می‌دهند (کلیله به‌این صورت است که دو خشت را از سطح قاعده روی زمین می‌گذارند و دوتای دیگر را در خلاف جهت آن دو در همان سطح بر روی آنها قرار می‌دهند و....).
مقدار خشت لازم برای پخت را روزانه کارگران از میدان به‌کوره حمل می‌کنند و بقیه را در میدانی که آن را انبار می‌خوانند به‌همان شکل کلیله نگه می‌دارند. کارگران کوره‌چین با نظم و ترتیب خاص خشت‌ها را درون قمیر Qamir می‌چینند. در محیط داخلی کوره فضای تونل مانندی است که از طریق بیست و چهار درگاه با خارج ارتباط دارد که آنها را درگاه‌های قمیر می‌نامند. فاصله هر دو درگاه را در محیط داخلی کوره یک قمیر می‌گویند و هر قمیر از پشت بام به‌وسیله ۳۰ دریچه به‌فضای خارج راه دارد.
وقتی خشت‌ها را به‌این ترتیب خاص خود درون قمیرها چیدند اطراف آنها را با کاغذی به‌نام شبیل می‌پوشانند و سپس جلوی درگاه قمیر را با دو ردیف آجر مسدود می‌کنند و اطراف آن را کاهگِل می‌گیرند تا هوا داخل آن نشود، بعد یک آجر را به‌طور موقت جلوی دیواری که ساخته‌اند قرار می‌دهند تا موقع روشن کردن شبیل بتوانند آن را به‌آسانی برداشته و دوباره در جای خود قرار دهند. برای روشن کردن کوره با میله‌ئی شبیل را از روزنه درگاه آتش می‌زنند و دوباره روزنه را با آجر مسدود می‌کنند و از دریچه‌های بالای قمیر هم سوخت لازم (ذغال سنگ و نفت سیاه) وارد می‌کنند. برای آنکه گاز و دود حاصل از سوخت از کوره خارج شود دریچه هواکش قمیری را که روشن است برمی‌دارند. به‌این ترتیب با پختن خشت در کوره، آجرفشاری تهیه می‌کنند.
آجرفشاری جزو مصالح داخلی ساختمان‌هاست و بازار خرید آن بیش از انواع دیگر آجر رونق دارد و قیمت آن ارزان‌تر از انواع دیگر است. ارزانی قیمت آجرفشاری ناشی از دو عامل است:
الف. زیاد بودن عرضه در بازار. ب. مستهلک نشدن سرمایه در هنگام تولید.
آجر بهمنی. خاک آجر بهمنی را ابتداء آسیاب می‌کنند و سپس آن را بعد از تهیهٔ گل به‌تکه‌های مساوی تقسیم می‌کنند. بعد کارگران آن را با خاکسترهای سنگ‌بری مالش می‌دهند و در قالب‌های منفرد می‌ریزند. کارگران خشتمال خشت‌های آجر بهمنی را از قالب‌ها خارج می‌کنند. موقع درآوردن خشت از قالب باید دقت کنند تا اضلاع و گوشه‌های آن خراب نشود. چگونگی قرار دادن آجر بهمنی در قمیر چنین است که ابتداء دو آجر را از طول برروی زمین قرار می‌دهند و سپس دو آجر دیگر را به‌همین شکل و در جهت مخالف روی آن می‌گذارند و آجرها را به این صورت به‌ارتفاع قمیر روی هم قرار می‌دهند. در طول آجر (نمای آجر) دو خال سفید به‌چشم می‌خورد که هر خال اثر آجر دیگریست که روی آن گذاشته‌اند و این کار سبب شده که آن قسمت از آجر خوب نپزد. مواد سوخت آجر بهمنی فقط ذغال سنگ است که آن را از دریچه سوخت وارد قمیر می‌کنند. آجر بهمنی را برای نمای بیرونی ساختمان‌ها به کار می‌برند. البته در گذشته این کار متداول‌تر بوده اما امروزه که سنگ‌های تراورتن، سرامیک و انواع دیگر هست کم‌تر از آجر بهمنی استفاده می‌کنند. آجرهای بهمنی را پس از تهیه به‌دو دسته درجه یک و درجه دو تقسیم می‌کنند اما این دو از نظر مواد اولیّه و طرز پخت هیچ‌گونه تفاوتی ندارد. این اختلاف به‌طور تصادفی پس از پخت ظاهر می‌شود. درواقع آجرهائی را که رنگ بهتر و اضلاع سالم‌تری دارند درجه یک و مرغوب و بقیه را درجه دو و معمولی می‌خوانند.
قزاقی سفید. تهیهٔ آجر قزاقی سفید مانند بهمنی است فقط به‌مواد اولیه آن خاکستر سنگ‌بری نمی‌افزایند. آجر قزافی تقریباً سفید است و از آن برای نمای بیرونی ساختمان‌ها استفاده می‌کنند اما امروزه بازار خرید این نوع آجر بسیار محدود است.
آجر فرناز. چگونگی تهیهٔ آجر بهمنی و فرناز یکی است. این آجر از سایر انواع ظریف‌تر است و فقط سه سانتیمتر قطر دارد. از آن بیش‌تر برای زیبائی نمای داخلی ساختمان‌ها استفاده می‌کنند این نوع آجر به‌دلیل ظرافت و قابلیت شکنندگی زیاد هنگام تولید، از انواع دیگر گران‌تر است.
بهناز. بهناز و بهمنی فقط در رنگ فرق دارند. بهناز قرمز ساده است و بهمنی قرمز خالدار.
چگونگی توزیع آجر. صاحبان کوره‌پزخانه‌ها برای عرضه و فروش کالای خود در نقاط مختلف شهر دفاتری دارند که وظیفهٔ این دفاتر بازاریابی آجر، معامله با خریداران و قبول سفارشات متقاضیان است. دفتر آجرپزی برای جلب مشتری و بازاریابی بیش‌تر با مهندسین، معماران و صاحبان شرکت‌های ساختمانی در تماس است و سعی می‌کند رضایت آنها را فراهم کند. دفتر مرکزی صورت فروش روزانه را همراه نشانی خریداران به‌کوره‌پزخانه می‌فرستند. از آنجا که غالباً صاحبان کوره‌پزخانه‌ها کامیون ندارند کرایه کامیون به‌عهده دفتر مرکزی است. در خاتون آباد کرایه حمل هر هزار آجر از کوره‌پزخانه به‌تهران صد و بیست ریال و حمل همین تعداد از اسمعیل آباد به‌تهران به‌دلیل مسافت کم‌تر آن هشتاد ریال است.
البته فروشگاه‌های مصالح ساختمانی آجر را از دفتر کوره‌پزخانه خریداری کرده و با قیمت گران‌تر می‌فروشند. خریداران جزئی اغلب آجر را از فروشگاه‌های مصالح ساختمانی می‌خرند. گاهی این فروشندگان نقش واسطه را هم ایفاء می‌کنند. یعنی سفارشات کلی خریداران را پذیرفته و خود با قیمت نازل‌تر آن را از کوره‌پزخانه خریداری کرده و با قیمت گران‌تر در اختیار درخواست کنندگان قرار می‌دهند. البته چنین موردی بندرت پیش می‌آید و بیش‌تر خریداران کلی آجر مورد نیاز خود را مستقیماً از کوره‌پزخانه می‌خرند.
تقسیم کار در کوره‌پزخانه. در کوره‌پزخانه با توجه به‌نوع فعالیت می‌توان دو دستهٔ کار تولیدی و غیر تولیدی را از هم تفکیک کرد. در نتیجه در کوره‌پزخانه‌ها دو پایگاه شغلی متفاوت وجود دارد. این دو پایگاه نقش‌های متفاوتی دارند که همآهنگی و همکاری میان آنها کار تولید را تسهیل می‌کند. در بخش تولید بر مبنای نقش‌هائی که کارگران مولّد بر عهده دارند دوازده نوع فعالیت و در بخش غیر تولیدی دو نوع فعالیت را می‌توان دید.
| پایگاه شغلی | مشاغل (نوع فعالیت) |
| تولیدی | کوره‌سوز – کوره‌چین – قرمزدرآر – خشتمال – انبارزن – چرخ کش – سوخت‌کش – کلنگ‌دار – گِل‌ساز – قالب کش – خشت جمع‌کن |
| غیرتولیدی | میرزا - سرپرست |
کارگران مولّد را می‌توان به‌حسب درجه تخصص و میزان مهارت به‌سه گروه متمایز تقسیم کرد (جدول ۲):
الف. کارگران ماهر. این گروه از کارگران کارهائی را بر عهده دارند که انجام آن مستلزم داشتن تخصص و مهارت است.
ب. کارگران نیمه ماهر. این عدّه از کارگران برای انجام فعالیت‌های خود کم‌تر از کارگران ماهر به‌تخصص نیاز دارند.
ج. کارگران ساده (غیر ماهر). این گروه با اندک مهارتی می‌توانند وظایف خود را انجام دهند و عدّه‌ئی از آنان هم برای بعضی از فعالیت‌ها به‌هیچگونه تخصص و مهارتی نیاز ندارند.
| کارگران ماهر | خشتمال – کوره‌چین – کوره‌سوز - قرمزدرآر |
| کارگران نیمه ماهر | قالب‌کش – انبارزن – سوخت‌کش |
| کارگران غیر ماهر | کلنگ‌دار – گِل‌ساز – چرخ‌کش – خشت جمع کن - جادّه‌ساز |