در پاسخ خوانندگان ۱۸

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۸ صفحه ۱۵۷

دیالکتیک DIALECTIC

کلمه‌ئی است مشتق Dialektos یونانی، به‌معنی مباحثه، جدل و برخورد لفظی.

دیالکتیک اصطلاحی است در علم منطق برای تحلیل یا توصیف طبیعت، جوامع، و اندیشهٔ انسانی. متفکرانی چون سقراط، ارسطو، افلاتون، کانت، هگل و مارکس، دیالکتیک را به‌اشکال مختلف به‌کار گرفته‌اند که از آن میان، برداشت و کاربُرد مارکس از دیالکتیک را «علمی» می‌خوانند و بقیه را ایده‌آلیستی.

واژهٔ دیالکتیک از قرن چهاردهم به‌معنای قبول شدهٔ لاتینی ان یعنی آنچه ما امروز منطق می‌نامیم در زبان انگلیسی متداول شد.

واژهٔ دیالکتیک کاربردِ نافذ و ویژهٔ خود را نخست در فلسفهٔ ایده‌آلیستی آلمان پیدا کرد. لیکن مارکس، «ماتریالیسم دیالکتیک» را بر بنیان اصالتِ مادّه پی ریخت به‌طور خلاصه ویژگی‌های آن به‌شرح زیر است:

الف) طبیعت مجموعه‌ای است از اشیاء و پدیده‌های مرتبط به‌یکدیگر. بنابراین هر پدیده‌ئی لزوماً باید درارتباط با سایر عناصر محیطی خود مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

ب) طبیعت پیوسته درحال تحول و تکامل است و باید از نقطه نظر مسیر، تغییر و تحوّل، و تکامل و زوال، با توجه به‌قوانین تکامل مورد بررسی و تعمق واقع شود.

چ) حرکت اجتماعی نیز مانند روند طبیعی تاریخ است که قوانین مشخصی بر آن حکومت می‌کند؛ این قوانین نه تنها به‌اراده دانش انسان‌ها و یا قصد نیّت آن‌ها وابسته نیست، بلکه خود تعیین‌کنندهٔ اراده، آگاهی، و مقاصد انسان است.