آفرینش جهان در اساطیر مصر ۲
 | این مقاله در حال تایپ است. اگر می‌خواهید این مقاله را تایپ یا ویرایش کنید، لطفاً دست نگه دارید تا این پیغام حذف شود. |
باجلان فرخی
«نیل» خاستگاه اساطیر مصر
از آنجا که نیل با جنبه‌های گوناگون زندگانی مردم مصر ارتباط دارد با اساطیر و تاریخ مصر نیز پیوندی ناگسستنی دارد. اندیشهٔ محافظه کارانهٔ مصری سبب شده است که در طول تاریخ این دیار هیچ اسطوره و رویدادی از یاد نرود٬ و اساطیر مصر و اساطیر نیل با گذشت زمان یکدیگر را کامل کرده و همچون جریان به‌هم پیوستهٔ نیل با یکدیگر بستگی دارند.
«رود - خدا»ی مصر «حاپی» (Hapi) نام دارد و به‌سبب ثابت ماندن نوع معیشت در سواحل دورافتادهٔ نیل هنوز هم این خدا موضوع نقل افسانه‌های ملاحان و ماهیگیران مصری است. «حاپی» خدای نیل٬ خدای حاصلخیزی و آبیاری است و از آنجا که نیل در معیشت مصریان نقش اساسی دارد مراسم آئینی و نیایشی «حاپی» از دیگر خدایان مصری بیش‌‌تر است. وظیفهٔ «حاپی» آبیاری چمن‌زاران و آماده کردن برای گله‌های «رع» و مردم٬ آبیاری کشتزارها٬ تهیهٔ آب برای واحدها٬ کنترل نظام آبیاری٬ تهیهٔ خوراک برای مردمان است. «حاپی» حامی فرمان‌های خدایان٬ و نیز در اسطوره‌ئی خود آفریننده و پدر خدایان است. مهم‌ترین مرکز نیایشی «حاپی» در جزیرهٔ بی گه (Bigeh) نزدیک آبشار بزرگ شلاله‌های نیل قرار داشت و مراسم نیایشی او از نظر سیاسی گویای آرزوی وحدت مصر علیا و سفلی است. بعد‌ها «حاپی»٬ با توجه به اسطورهٔ «اوزیریس»٬ ورود و «ایزیس»٬ نیروی جاری کننده نیل می‌شود. در این اسطوره شیرینی آب نیل از «اوزیریس»٬ و طغیان آن به اشک «ایزیس» در سوگ از دست دادن «اوزیریس» مربوط می‌شود. «حاپی» غالباً در نقوش و تندیس‌های مصری مرد ریشداری است با ردای سبز یا آبز که مویش از گیاهان نیل و «پاپیروس» و نیلوفر آبی است٬ و در برخی نقوش٬ در همین هیأت جام بزرگی در دست دارد که از آن آب می‌ریزد٬ و در برخی از تصاویر هم به‌جای یک جام دو جام در او دست دارد که نماد نیل علیا و نیل سفلی است.
در موزهٔ «واتیکان» خدای نیل در هیأت مرد خمیده‌ئی است که خوشه‌های غلّه به‌دست گرفته و شانزده فرزندش هر یک به‌بلندی یک زراع او را در میان گرفته‌اند. شانزده فرزند خدای نیل اشاره است به‌این تجربه که هرگاه طغیان نیل از شانزده زراع کم‌تر باشد قحطی و خشکسالی درپی خواهد داشت.
در آرامگاهی که در اَبیدوس (Abydos) یافته شده کتیبه‌ئی به‌دست آمد که در آن از دو نیل یاد شده است: یکی نیل دربردارندهٔ پاپیروس و نیلوفرآبی و دیگری نیل دربردارندهٔ انواع خوراک و نوشیدنی‌ها. در سرود مشهور اَخناتون (Akh - en - Aton) در ستایش خورشید (= اَتن Aten) نیز از دو نیل یاد می‌شود: یکی نیل زمینی و دیگری نیل آسمانی٬ که هر دو آفریدهٔ خورشیداند و نیل زمینی حامی مصریان و هم غیر مصریان است.
مشهورترین اسطورهٔ نیل آن‌هائی است که به اسطورهٔ «اوزیریس» مربوط می‌شود. «پلوتارخ» از مراسمی یاد می‌کند که کاهنان مصری در ماه «أثیر» انجام می‌دادند و طی آن شبانگاه با کوزه‌های زرین به‌ساحل نیل می‌رفتند و کوزه‌ها را از آب شیرین پر می‌کردند و هنگامی که آنان به‌کار پر کردن کوزه‌ها مشغول بودند زنانی که در این مراسم شرکت جسته بودند فریاد می‌زدند «اوزیریس» پیدا شد و هلهله می‌کردند. در اسطوره‌ئی طغیان نیل را با غرق شدن «اوزیریس» در نیل مرتبط دانسته‌اند و پیدا شدن «اوزیریس» و رستاخیز او به‌یاری «ایزیس» و «نفتیس» از اسطوره‌ها‌ئی است که مراسم آئینی متعددی را به‌وجود آورده است که با فرمانروائی فراعنه و نقش آنان در گسترش این مراسم رابطه‌ئی خاص دارد.
خدایانی که با آفرینش و تولد رابطه دارند
«بتاح»
«بتاح» مشهورترین خدای «ممفیس» [پایتخت مصر قدیم٬ در ۱۲ میلی جنوب قاهره] بود که نیایش او از زمان فرمانروائی نخستین فرعون مصر٬ مِنِس» (Menes)٬ در مصر رواج یافت. این خدا در آغاز خدای حاصلخیزی و باروری بود و از زمان نوزدهمین سلالهٔ مصر قدیم به‌عنوان حامی و پدر فراعنه و نیز آفرینندهٔ جهان شهرت یافت. او را آفرینندهٔ بزرگ٬ جادوگر بزرگ و فرمانده ماهیان و ماران و حامی هنروران می‌خواندند و هم از اینجاست که هنروران مصری در این دوره خود را کاهنان «بتاح» می‌نامیدند.
«بتاح»٬ در نقش آفرینندهٔ جهان٬ با «نون»٬ «گب»٬ «تِنِن» (Tenen)٬ «شو»٬ «اَتن» و «سوکر» (Seker) همکار است. در دورهٔ سلالهٔ بیست و هشتم او را به‌شکل «گاو» نیایش می‌کردند و بدین‌سان «بتاح» در دوره‌های متفاوت تاریخ مصر نقش سیاسی دارد و وظایف او تغییر می‌کند.
در تندیس‌ها «بتاح» را گاهی در نقش گاو و غالباً در هیأت انسانی ساخته‌اند که سر گاو دارد با دو‌پای به‌هم چسبیده و دودست چسبیده به‌تن.
خدابانو سِخمِت
«سخمت»٬ دختر «رع»٬ چشم او و بیانگر خورشید است - او زن «بتاح» و از خدایانی است که در کار آفرینش همکار اوست. یکی از مراسم آئینی او به‌جشن باده‌نوشی مشهور است و چنین می‌نماید که او در این نقش با «هاثور»٬ که پیش ازاین از او سخن گفتیم٬ یکی شده است.
نام «سخمت» به معنی «یگانهٔ توانا» است و در تندیس‌ها و نقوش گاهی به‌شکل ماری است که بر سر «رع» چنبر زده است و از دَمش شعله می‌بارد که دشمنان «رع» را ازاو دور می‌کند. در هیأتی دیگر به‌شکل «بِس»[۱] (Bast) یا خود «بس» است که تصاویر و تندیس‌های او زینت بخش رواق معبد موت (Mut) بود. در هیأتی دیگر «سخمت» زنی است که با سرِ شیر ماده یا تمساح٬ و گاهی به‌هیأت «مین» نشان داده شده است که کاردی در دست دارد.
نِفِرتوم
»نفرتوم» (Nefertum) به‌معنی نیلوفر آبی است و اگرچه او را پسر «رع» و «سخمت» می‌خواندند اما در اسطوره‌ئی آمده که از نیلوفر آبی زاده شده است. او در اسطورهٔ دیگری همانند «رع» است و انسان آغازین را از اشک چشم او می‌دانند. «نفرتوم» در نقوش و تندیس‌های مصری به‌شکل مردی است با سرِ شیر و دستاری که ترکیبی است از نیلوفر آبی٬ و چند شاخه گیاه (نماد حاصلخیزی و باروری) زینت‌افزای سر اوست. او را پاسدار منخرین «رع» دانسته‌اند٬ و در بسیاری از تصاویر٬ «رع» نیلوفری در دست دارد که آن را بو می‌کشد.
خِنوم
«خِنوم» (Khnum)٬ به‌معنی آفریدن٬ سَرور آب خنک و خدای آبشار بزرگ نیل بود. او را پاسدار دو سرچشمه از سرچشمه‌های فرعی نیل در جزیرهٔ «پیل‌سان» می‌دانستند که در این نقش با «حاپی» و حاصلخیزی و باروری بستگی دارد. در روایتی از سلالهٔ سوم آمده است وقتی که هفت سال قحط پیش آمد «ایمحوتپ» (Imhotep) فرمان داد در دو سوی نیل و در اطراف جزیره ییل‌دار دوازده قطعه زمین را وقف «خنوم» کردند و پس از این کار قحطسالی از میان رفت.
«خنوم» را آفرینندهٔ جهان و نگهدارندهٔ آسمان بر چهار رکن می‌خواندند و در نقش آفرینندگی اوست که خدایان و انسان را به‌یاری چرخ کوزه‌گری از گِلِ نیل به‌پیمانه می‌زند و اَمون - رع (Amon -ra) با دمیدن روح «کا» (Ka) در تن آنان خدایان و انسان را زندگی می‌بخشد. در برخی از روایات «خنوم»٬ «آمون» و «بتاح» را خدایان سرنوشت خوانده‌اند. در روایتی آمده که تن کودکان را «خنوم» در بطن مادر شکل می‌دهد. او را خدای خدایان جهان زیرین نیز خوانده‌اند. در تندیس‌ها و نقوش مصری هیأت این خدا به‌شکل انسانی است با سر قوچ که شاخ‌های اففی دارد٬ وگاه قوچ را بر دو پا ایستاده نشان داده‌اند٬ وگاهی به‌شکل انسانی است با چهار سر قوچ. مراسم نیایش او با مراسم نیایشی خدایان نیل پیوند دارد و دوره‌ئی نیز رواج بسیار داشته است.
پاورقی
- ^ بس (خدابانو - گربه)٬ ازخدایان کهن دلتای نیل٬ خدای بانو حافظ موجودات ازنیش مار و خدابانوی شادمانی٬ موسیقی و رقص است. او را دختر و زن «رع» می‌خوانند. و معتقد بودند که «رع» را در برابر دشمن سرسختش «اپپ» که هیولائی اژدها مار بود محافظت می‌کند. بزرگ‌ترین معبد این خدابانو در «تِبِس» قرار داشت.