نگاهی به‌جنبش روشنفکران ایران
 | تایپ این مقاله تمام شده و آمادهٔ بازنگری است. اگر شما همان کسی نیستید که مقاله را تایپ کرده، لطفاً قبل از شروع به بازنگری صفحهٔ راهنمای بازنگری را ببینید (پیش‌‌نویس)، و پس از اینکه تمام متن را با تصاویر صفحات مقابله کردید و اشکالات را اصلاح کردید یا به بحث گذاشتید، این پیغام را حذف کنید. |
دو سال از آزمایش «شب های کانون نویسندگان ایران» در انجمن ایران و المان گذشت. می گوئیم آزمایش، زیرا این حرکت به‌‌راستی خطر کردن در نوعی آزمایش تازه بود، آزمایشی در رویاروئی دموکراتیک با نظام جبار شاهنشاهی، در گشودن راهی از میان ظلمت سانسور، در حرکت بر لبه تیغ. نطفه این آزمایش اجتماعی، پیش از «شب های شعر»، در فعالیت جمعی ولی محدود روشنفکران در « کانون نویسندگان ایران» بسته شده بود. اقدام به‌‌تاسیس « کانون نویسندگان ایران» خود آزمایش تازه ای در زمینه جنبش های اعتراضی بود. هدف در واقع عبارت بود از پرداختن به‌‌مسائل عام و بنیادی جامعه از دریچه تنگ پایگاه صنفی: پرشی اعتراضی از سکوی اهل قلم به‌‌بلندترین و عام ترین آماج های حرکت تاریخی جامعه، و طرح مساله فرهنگ و خلاقیت فرهنگی. به‌‌این اعتبار، اقدام کانون نویسندگان ایران، اگرچه در ظرفی صنفی انجام گرفت بعدی اجتماعی و عمیقا سیاسی داشت چرا که در واقع الگوی فرهنگی حاکم را- با همه لوازم و شیوه های اجرائی و
سیاسی آن- به‌‌مبارزه می طلبد و برداشتی دیگر از زندگی الگوئی دیگر از فرهنگ، را پیشنهاد می کرد. آزادی و خلاقیت، و ضرورت رشد آزادانه فرد اجتماع، عناصر اصلی این فرهنگ جدید بود که نمی بایست به‌‌هیچ بهانه ئی به‌‌خطر افتد. در نخستین بیانیه ئی که به‌‌امضای چهل و نه نفر از روشنفکران ایران در اردیبهشت ماه ۱۳۴۷ خورشیدی منتشر شده و پایه و محور فعالیت برای تاسیس کانون نویسندگان ایران قرار گرفته بود گفته می شد که:
«... مردم و سازمان های عامله کشور، خاصه همه کسانی که با اندیشه و ابداع سر و کار دارند، باید بیاموزند که بیان و اندیشه دیگران را، خواه موافق یا مخالف، تحمل کنند و آزادی را به‌‌خود محدود ندارند، دایه و قیم و یا از آن بدتر گزمه نباشند. چه آزادی اندیشه و بیان در فطرت آدمی است و هیچ جبر و تحکمی قادر بر محور آن نیست. آزادی اندیشه و بیان تجمل نیست، ضرورت است، ضرورت رشد آینده فرد و اجتماع ما»
در نامه ئی که در خرداد ماه ۱۳۵۶ به‌‌مناسبت تجدید فعالیت عملی اخیر کانون و شروع اعتراض جمعی به‌‌سانسور و خفقان رژیم پهلوی با امضای چهل تن از نویسندگان به‌‌نخست وزیر وقت فرستاده شد در محکوم کردن الگوی فرهنگی مسلّط بر جامعه چنین آمده بود:
«...فرهنگ و خلاقیت فکری و هنری در جامعه ما دچار توقف و رکود شده است و حتی به‌‌جرات می توان گفت که نشانه های بسیار نگران کننده ئی از انحطاط فرهنگی نیز پیداست که ابعاد آن هر روز گسترده تر می شود. به‌‌عقیده ما این وضع ناشی از عوامل پیش پا افتاده فنی و مالی در زمینه نشر کتاب نیست که در کجامع رسمی و دولتی عنوان می شود بلکه در درجه اول بسته به‌‌محدود بودن شدید شرائط تفکر خلاق و آزادانه برای نویسندگان، شاعران، اندیشمندان و کلیه کسانی است که در عرصه فکر و هنر صلاحیتی بالفعل یا بالقوه دارند. سپس مربوط به‌‌ضوابط شدید سانسور است
که دستگاه های مختلف دولتی اعمال می کنند. و سومین مساله در زمینه مشکل کتاب ناشی از محدودیت های شدیدی است که در جهت مطالعه کتاب برای مردم اهل مطالعه بخصوص جوانان و دانشجویان، به‌‌وجود آمده است. »
در همان بیانیه، الگوی مسلط رشد اجتماعی و اقتصادی کشور نیز به‌‌نحو زیر محکوم شمرده شده بود: «...رشد اجتماعی و اقتصادی هرگز به‌‌تنهائی با افزایش ارقام و آمار مربوط به‌‌افزایش درآمد ملی از راه فروش و صدور منابع طبیعی کشور و افزایش درآمد سرانه همراه با یک نظام نامتعادل توزیع درآمد توجیه نمی شود، و با رشد خلاقیت فکری و توسعه بنیادهای فرهنگی و گسترش فعالیت های علمی و ادبی و هنری رابطه مستقیم دارد. توسعه، در درجه اول یک پدیده اجتماعی و فرهنگی است که گسترش صنایع و تراکم بی بند و بار شهرها از راه مهاجرت و روستائیان و ترویج اقتصاد دلالی جای آن را نمی گیرد...»
بدینسان آشکار بود که اقدام کانون نویسندگان ایران اقدامی بود در برگیرنده کل جرکت جامعه، که از پایگاهی صنفی در رویاروئی با الگوی فرهنگی مسلط جامعه انجام می گرفت. به‌‌دنبال اقدام کانون، حرکت های صنفی دیگر با هدفهای عام و برد سیاسی در جامعه ما آغاز شد: حقوقدانان و دانشگاهیان، معلمان و پزشکان، ناشران و مدافعان مطبوعات ازاد، و سرانجام هواداران آزادی و اعتلای قومی و فرهنگی اقوام و خلق های ایرانی، یکی پس از دیگری به‌‌میدان آمدند، و با حفظ تنوع افکار و عقاید سیاسی و اجتماعی در قالبی صنفی، هدفهائی عام و بنیادی را که ناظر بر چگونگی حرکت کلی جامعه بود مطرح کردند. این شکل جدیدی از مبارزه بود که جای خود را در جامعه ما می گشود.
دستگاه حاکم که در آغاز کار تحمل موجودیت حرکت نویسندگان را حتی در قالب صنفی آن نداشت با گسترش دامنه اعتراض بی میل نبود که محمل صنفی حرکت را بهانه قرار دهد و با دادن امتیازهای موضعی و با محدود کردن حرکت به‌‌هدفهای مخض صنفی، جنبش آغاز شده را مهار کند. اما حرکت روشنفکران ایران که به‌‌هدفهای بنیادی خویش در مقیاس کل جامعه آگاهی کامل داشت در دام نیفتاد و ذات اعتراضی خود را در مقابله با الگوی فرهنگی مسلط جامعه همچنان حفظ کرد. بودند کسانی که نا آگاه از معنای اجتماعی عمیق این جرت، از برد سیاسی آن به‌‌وحشت می افتادند و همه تلاش خود را به‌‌کار می بردند تا اگر بتوانند فعالیت کانون نویسندگان ایران را در به‌‌قول خودشان « چارچوب هدفهای صنفی» و « حق التالیف های خوب» محدود کنند. آنان ظرف را دیده بودند، ولی از مظروف، از محتوای عمیق حرکت، آگاهی درستی نداشتندو بهمین دلیل در همان نیمه های راه بهانه های جور واجور پیدا کردند و کناره گرفتند. نیز بودند کسانی که با محمل قرار دادن هدفهای بنیادی حرکت، به‌‌شیوه تاجران بازار وارد میدان « مزایده سیاسی» شدند، با این امید که «ظرف» صنفی را پایگاهی برای هدفهای غیر فرهنگی و ایئدولوژیکی خود کنند. اما در برابر آگاهی ضمنی ولی عمیقی که در مجموعه حرکت نویسندگان نسبت به‌‌معنا و مفهوم اجتماعی آن وجود داشت میدان یکه تازی نیافتند. این هر دو دسته که صفات صنفی و سیاسی را هربار به‌‌دلخواه خویش و برای توجیه هدفهای محدود خود به‌‌کار می بردند- و هنوز هم به‌‌کار می برند- دچار یک ابهام بنیادی بودند: ابهام در شناخت. ماهیت حرکت روشنفکران ایران از دیدگاه مرفولوژی جنبش های اعتراضی. آنان از صنف، یعنی اتحادیه، یا از سیاست یعنی در وافع حزب، سخن می گفتند و حال آنکه کانون نویسندگان ایران نه اتخادیه صنفی اهل قلم بود، و نه شکل سازمانی یک ایدئولوژی سیاسی معین، یعنی حزب. جنبش نویسندگان جنبشی اعتراضی بود که می بایست در چارچوب جامعه شناسی جنبش های اعتراضی طرح و بررسی شود. هیچیک از جوامع تاریخی از جنبش های اعتراضی برکنار نبوده اند. منتها شکل سازمانی و نخوه بروز و شیوع این جنبش ها با مراتب تحول تاریخی جوامع و ماهیت و شیوه عمل نظام اجتماعی حاکم بر آنها رابطه نزدیک دارد. جنبش های اعتراضی یا مربوط به‌‌استیفای حقوقی اند، یا ناظر به‌‌تغییرههای سازمانی مطلوب.، یا خواستار تغییر نهادها و روابط اجتماعی بنیادی در مقیاس کل سازمان اجتماعی و یا خواهان نظارت بر حرکت کلی جامعه در مقیاس تاریخ. جنبش های اعتراضی نوع شغل یا حرفه معین اند - مثلا کارگران فلان صنعت خواهان بالا رفتن دستمزدها یا تغییر روابط مدیریت یا روابط مابین ککارگر و کارفرما هستند. برای این منظور مبارزه می کنند. نوع سوم جنبش های اعتراضی بیشتر ناظر بر مبارزه طبقات اجتماعی و یا گروه های ملی و قومی است که در قالب احزاب یا جبهه های سیاسی شکل م یگیرد. در جالیکه نوع چهارم جنبش های اعتراضی را باید جنبش اجتماعی به‌‌معنای خاص کلمه دانست که شکل سازمانی آن منطبق بر هیچیک از شکلهای سازمانی قبلی نیست. در جنبش اجتماعی، مکانیسم های بنیادی جنبش، بیشتر از نوع فرهنگی اند و جنبش نماینده زندگی و حرکت دائمی و خلاق جامعه در مقطع تاریخی است. چنین جنبشی هر چند که ممکن است از گروه یا جماعت معینی آغاز شود، نماینده گروه و طبقه اجتماعی معینی نیست بلکه بر محور خواست های اساسی و بنیادی که از یک رو مبتنی بر سطح تکامل فنی و فرهنگی کنونی جامعه و از سوی دیگر ملهم از ظرفیت حرکت و توان بالندگی آینده آن است حرکت می کند.
بهمین دلیل جنبش های اجتماعی اگرچه نمایندگی مشخص طبقاتی ندارند نسبت به‌‌کشاکش و تعارض طیقات اجتماعی بی تفاوت نیستند. این گونه جنبش ها معمولا در جهت هدفهای طبقات بالنده جامعه حرکت می کنند. یک جنبش اجتماعی ممکن است عملا در چنبر تاثیرهای ارتجاعی مهار شود اما به‌‌خودی خود نمی تواند هدفهای ارتجاعی داشته باشد. دینامیسم محرک جنبش های اجتماعی را باید ناشی از ذات زندگی اجتماعی دانست که شکفتگی و توسعه آزادنه و خلاق آن ممکن است با ضرورت انباشت و نظارت اجتماعی تعارض پیدا کند. و حل این گونه تعارض ها جز با جنبش های اعتراضی دائمی که هدف های آن منبعث از کلیت جامعه است و نه از محدوده یا بخشی خاص از آن، میسر نیست. البته، چنانکه گفتیم، کلیت هدفهای جنبش های اجتماعی مانع از شکل گیری مشخص آن در محدوده های معین نیست. به‌‌عنوان مثال جنبش های دانشجوئی و روشنفکری، جنبش های اعتراضی در زمینه دفاع از محیط زیست، جنبش های اعتراضی زنان و مانند این ها همه از انواع جنبش های اجتماعی اند که ضمن طرح مسائل مربوط به‌‌حرکت کلی و تاریخی جوامع بشری (الگوی فرهنگی مسلط، الگوی اقتصادی مسلط در بهره وری از منابع محیط زیست، الگوی حقوقی مسلط...) در برگیرنده محدوده های اجتماعی معین نیز هستند.
جنبش نویسندگان و روشنفکران ایرانی جنبشی اعتراضی و اجتماعی است که ضمن طرح مسائل حرفه ئی (حقوق نویسندگان، شاعران، مترجمان، پژوهشگران، ...) ، سازمانی (رابطه ناشر و اهل قلم) و نهادی (رابطه با دولت و سانسور) مدافع هدفها و آرمان هائی است که اساسا ناظر بر چگونگی الگوی فرهنگی مسلط در کلیت حیات اجتماعی است. در این سطح، انسان به‌‌عنوان موجودی اجتماعی که زندگی و اندیشه و امانت دار تکامل تاریخی جامعه است مطرح است، نه فقط حافظ این یا آن خواست حرفه ئییا سازمانی مشخص. سخن بر سر حقوق و آزادی های بنیادی همه گروههای اجتماعی در زمینه تفکر، بیان و عرضه آثار فرهنگی و اندیشگی در رابطه با هر نوع نظام حکومتی استو از آنجا که حرکت جامعه در زمینه خلاقیت های فکری و فرهنگی حرکتی دائمی است که هیچگاه توقف پذیر نیست، بنابراین دفاع از حقوق و آزادی های بنیادی در زمینه های فرهنگی و اندیشی حرکتی موقت و تابع مقتضیات روز نمی تواند بود. جامعه به‌‌دلیل عوامل ذاتی خویش همواره در این خطر هست که آزادی اندیشه و تفکرو بیان و خلاقیت فرهنگیش به‌‌مخاطره افتد. بنابراین ضرورت چنین اعتراضی برای مدافعه از این آزادی ها همیشه و در هر حال وجود خواهد داشت. چنین جنبشی که منشا الهام آن همه نیروهای مترقی جامعه، یا دقیق تر بگوئیم ذات بالندگی جامعه است و نه این یا آن گروه خاص اجتماعی، به‌‌دلیل ماهیت خویش همدست هیچ مرجع اجتماعی یا سیاسی معینی نمی تواند باشد. عناصر فعال این جنبش از افق های فکری و اجتماعی گوناگونند. مبارزه آنها متوجه کلیه عواملی است که فعالیت شان مختل کننده حرکت آزادانه نیروهای اجتماعی، این سرچشمه الهام و تغذیه کننده آفرینش های فرهنگی جامعه است. چنین است جنبش نویسندگان ایران که گفتیم حرکتی است بر لبه تیغ، تیغ ارتجاعی تیغ تعصب، و جزم اندیش های چپ گرایانه و تیغ بران قدرت حاکم روز. این جرکت دشوار بر لبه تیغ، تنها با آگاهی و همت و ایمان به‌‌آرمانی انسانی، این دستاوردهای تلاش خونین بشریت در طول تاریخف و نیز با اعتقاد راسخ به‌‌توان بالندگی هرچه بیشتر انسان و جامعه انسانی امکان پذیر است و بس.