آب و عطش ۱
درآمد: آشنائی با جزیره هرمز
جزیره هرمز در ۱۸ کیلومتری جنوب شرقی بندر عباس و در دهانه خلیج فارس واقع شده است. از نظر تقسیمات کشوری، هرمز تابع شهرستان قشم از استان هرمزگان (بندر عباس) است.
نزدیک‌ترین فاصله میان هرمز تا ساحل بندر عباس حدود ۹ کیلومتر است و فاصله آن با هر یک از جزایر قشم و لارک ۱۸ کیلومتر است.
بیش‌تر قسمت‌های این جزیره کوهستانی است، اما در شمال و غرب جزیره جلگه‌های کوچک و همواری وجود دارد.
«طبقات خاک جزیره که به «طبقات هرمزی» معروف است آمیخته‌ئی است از شیست‌های رستی و ماسه‌ئی و قطعات گچی و نمکی»[۱]
جزیره فاقد آب شیرین است. چرا که به دلیل وجود طبقات نکی جزیره، آب تمام چشمه‌ها شور است. و باز به دلیل همین طبقات نمکی است که آب چاه‌ها نیز تلخ و غیر قابل آشامیدن است. هرمز فاقد رودخانه آب شیرین است. چشمه‌هایی که از ارتفاعات وسط جزیره می‌جوشد نیز شور و در بستری از نمک جاری است.
رگه‌های ضخیمی از خاک سرخ که در قسمت جنوبی جزیره وجود دارد، و نیز کوههای نمک، که در نقاط کوهستانی جزیره فراوان است، امکانات مناسبی برای فعالیت‌های معدنی استخراج خاک و نمک در جزیره فراهم آورده است.
هوای جزیره گرم و مرطوب و میزان بارندگی در جزیره بسیار ناچیز است.
فقدان آب شیرین و محدود بودن خاک مناسب برای رویش گیاه، ناچیز بودن پوشش گیاهی هرمز را موجب شده است. تنها در قسمتهایی از خاک جزیره بوته‌های خودرو و در نقاط محدودتری تعدادی درخت بصورتُنُک وجود دارد. به دلیل نبودن آب شیرین و شور بودن خاک فعالیت‌های تولیدی کشاورزی در جزیره ناممکن است.
مشکل فقدان آب شیرین عمده‌ترین مسئله اجتماعی ساکنان این جزیره است. کم یا بیش همه آب آشامیدنی جزیره را با دو «دوبه»[۲] روزانه از بندرعباس به جزیره می‌آورند. گنجایش دوبه‌ها و آب انبارهای موجود در جزیره بیش از ۸ لیتر در روز نمی‌تواند باشد. قیمت تقریبی هر ۱۸ لیتر آب (در پیت‌های بنزین) در جزیره حدود ۸ ریال است. چون توزیع و فروش توسط اداره معدن خاک سرخ صورت می‌گیرد، تنها برای خانوارهای شاغل در معدن تخفیفی در قیمت آب بها قائل می‌شوند.
خرید آب از آب انبار، با توجه به این مسئله که خانوارها ناگزیرند آب آشامیدنی را بطور روزانه تامین کنند، در مقابل آب انبار به چشم می‌خورد.
جزیره از نظر بهداشت و درمان وضع رقت‌انگیزی دارد. بدلیل فقدان حمام، استحمام عمدتاً در آب دریا انجام می‌گیرد، و از آن رو که در جزیره محل ویژه‌ای برای معدوم کردن و حتی انبار کردن زباله وجود ندارد، زباله‌ها را درساحل دریا خالی می‌کنند و مد آب نیز آن را با خود به دریا می‌برد و در نتیجه آب‌های حاشیه ساحل بسیار آلوده و متعفن است، از این رو در حال حاضر آب دریا به مهمترین مرکز انتقال بیماری‌های واگیر مبدل شده است.
تراخم، جوش‌های چرکین، بیماری‌های انگلی و روده‌ای، بیماری‌های قارچی در جزیره بسیار رواج دارد. این بیماری‌ها عمدتاً ناشی از کمبود آب، عدم رعایت بهداشت، آلودگی محیط زیست، آلودگی آب دریا، فقدان ویتامین (عدم مصرف میوه و سبزیجات و ...) فقر غذایی و عد تنوع غذایی است.
از هر ده نفر ساکن جزیره یک نفر به علت ابتلاء به تراخم به‌کلی نابیناست، و مابقی نیز اغلب مبتلا به تراخم‌اند.
جمعیت چزیره در حدود ۳۰۰۰ نفر است. این تعداد در میان ۵۸۸ خانوار توزیع شده است. عسمت عمده خاوارهای ساکن هرمز مهاجرانی‌اند که در چند دهه گذشته از جامعه باغبانی روستاهای اطراف میناب به این جزیره کوچ کرده‌اند.
ساکنان جزیره را متوان به چهار گروه اجتماعی اصلی، یعنی صیادان، سوداگران، کارگران و کارکنان دولت تقسیم کرد. گروه اجتماعی صیادان هم به دلیل کثرت و هم به دلیل کارکرد اقتصادی در حیات اجتماعی جزیره مهمترین نقش را ایفا می‌کند.
محور اساسی فعالیت اقتصادی اهالی در وهله اول صید میگو و ماهی و سپس کار در معدن خاک سرخ و آنگاه خدمات و فعالیت‌های سوداگری است. درواقع حیات اقتصادی جزیره متکی به فعالیت صیادی است. در حدود نیمی از شاغلان مرد جزیره به صیادی و جاشوئی اشتفال دارند، و هم از اینجاست که حیات اجتماعی و نیز ساکنان جزیره تا حدود زیادی تابع روابط حاکم بر فعالیت‌های صیادی است.
صیادی در جزیره هرمز به مثابه یک فعالیت اقتصادی عمده به سه عامل مهم ابزار وسایل، نیروی کار(صیادان) و منابع (محل‌های صید) بستگی دارد. در اینجا کوشش می‌شود ابعاد، فعالیت‌ها و ویژگی‌های هر یک از این سه عامل در یک کل همبسته بررسی شود.
وسایل و ابزار صید
کار صیادی بیش از هر چیز مبتنی بر وجود وسایل ویژه صید است، همچون تور، قلاب و مانند این‌ها. محور کار صیادی بر شالوده استفاده از منابع غذایی موجود در آب است، این منابع غذایی شامل آبزیانی است که در فصول مختلف سال مکان ثابتی ندارند و بنابه شرایط طبیعی و موقعیت‌های جوی در هر یک از فصول سال مکان ویژه‌ای را در دریا برمی‌گزینند. از این رو کار صیادی ضرورتا بر محور استفاده از وسایل نقلیه دریایی، مانند قایق و موتورلنج و غیره، برای تعقیب صید یا رسیدن به محل صید می‌گردد.
وجود این وسایل نقلیه دریایی در فعالیت اقتصادی جزیره اهمیت ویژه‌ای دارد، چرا که کارکرد این وسایل در فرآیند اقتصادی صید ضرورت اجتناب ناپذیر دارد.
وسایل نقلیه دریایی:
• موتور لنج: درجزیره هرمز حدود ۱۸ فروند موتور لنج با ظرفیت ۲ تا ۵۰ تن وجود دارد. در حدود ۷۹ درصد از این موتور لنج‌ها بیش از ۲۰ تن ظرفیت دارد. از ۱۸ فروند موتور لنج موجود تنها دو فروند به صید ماهی نیز می‌پردازد. با موتور لنج‌های دیگر فقط میگو صید می‌کنند. و در عین حال همه این موتور لنج‌ها به حمل و نقل و مسافرکشی نیز می‌پردازند. این فعالیت جنبی عمدتا در فصل ممنوعیت صید انجام می‌گیرد.
مالکیت موتور لنج‌ها عموما مشترک میان چند نفر است. تنها در موارد معدودی مالکین موتور لنج خود به عنوان صیاد در کار صید شرکت می‌کنند.
از ده سال قبل تا کنون به تعداد موتور لنج‌ها افزوده شده است. بی‌شک افزایش تعداد موتور لنج‌ها در سال‌های اخیر بیش‌تر به دلیل عمومیت یافتن صید میگو در جزیره و سودآوری این صید است.
• قایق موتوری: درحال حاضر در حدود ۲۱ قایق موتوری در جزیره می‌توان یافت، و بیش‌تر این تعداد مربوط به سال‌های اخیر است، که اغلب آن‌ها به جوانان جزیره تعلق دارد. مشارکت این قایق‌ها در کار صید بسیار ناچیز است. اما در مجموع قایق موتوری در کل فعالیت‌های اقتصادی مبتنی بر صید کارکرد مهم و ویژه‌ای دارد. در غالب موارد حمل صید به عهده این قایق‌هاست و نیز قایق‌های موتوری عموما به دنبال موتور لنج‌های غیر محلی، که در حوالی هرمز به صید اشتغال دارند، حرکت می‌کنند و از طریق خرید و فروش ماهی و میگوهای صید شده نقش مهمی را در مجموع این فعالیت اقتصادی ایفا می‌کنند. به نوعی فعالیت پیله‌وری دریایی اشتغال دارند، که البته سودآور نیز هست. هم از این رو در سال‌های اخیر خرید و فروش قایق موتوری با اقبال فراوانی روبرو بوده است.
• قایق پاروئی: امروز تنها سه قایقه پاروئی در جزیرهٔ هرمز به‌کار صید می‌پردازد. حال آن‌که تا چند سال پیش این تعداد بسیار افزون‌تر از رقم فعلی بوده است. (در حدود ۱۸ خوری، که اهالی هرمز خود آن را حوری می‌نامند. کاهش تعداد قایق‌های پاروئی با افزایش قایق‌های موتوری نسبت معکوس داشته است. با آن که تعدادی از این قایق‌ها موتوی نسبت معکوس داشته است. با آن‌که تعدادی از این قایق‌ها هنوز قابل استفاده است، اما کسی آن‌ها را در کار صید به‌کار نمی‌گیرد، چون‌که سودآور نیست، یعنی صیادی با آن‌ها به‌نیروی انسانی زیادی نیاز دارد و در نتیجه بازدهٔ اقتصادی آن ناچیز است. به‌عبارت دیگر، در آمد حاصل از آن‌ها به‌هیچ روی تأمین‌کنندهٔ نیازهای معیشتی خانوارهائی که با آن کار می‌کنند نیست.
با این همه، افراد از کار افتاده (چون کوران، پیرمردان و مانند این‌ها که در کل جمعیت جزیره درصد قابل‌توجهی است) ضرورتاً با آن سه قایق (که پیش از این گفته شد) به‌کار می‌پردازند،چه اینان نان‌آور خانوارهائی هستند و هم‌بدین دلیل به‌ناگزیر به‌این کار می‌پردازند. چه جز از این راه کاری از آنان ساخته نیست.
ابزار صید
• قلاب. قلابهای مورد استفاده در جزیره سه نوع است. بزرگ و متوسط و کوچک. اما از آنجا که صید با قلاب بسیار وقت‌گیر است. استفاده از قلابهای متوسط و کوچک چندان به‌صرفه نیست، و تنها به‌کار گرفتن قلابهای بزرگ سودمند است. چون که می‌شود با آن‌ها ماهی‌های نسبتاً درشت‌تری صید کرد که تا حدودی قادر به‌جبران ارزش وقت صرف شده باشد.
• گرگُور. گَرگُور نوعی سبد سیمی است که کف آن را با تخته‌ئی می‌پوشانند. بدنهٔ گرگور مشبک است و درست شبیه به‌تور ماهیگیری است با این تفاوت که آن را از سیم بافته‌اند. در قسمت داخلی گرگور، روی تختهٔ کف، چند قطع سنگ می‌گذارند تا سنگین شده در آب فرو برود. دهانه گرگور به‌شکل قیف است. یعنی از بیرون به‌درون تنگ‌تر می‌شود و در نتیجه ماهی که از این راه وارد گرگور می‌شوددیگر نمی‌تواند از آن خارج شود. به‌سر گرگور طنابی می‌بندند و به‌انتهای طناب چوب‌پنبه‌ئی، گرگور را با وسائل نقلیه موجود به دریا می‌برند و در محل صید به آب می اندازند.
• تور و انواع آن. نوع تور صید هم به چگونگی صید بستگی دارد. یعنی بسته به‌این است که تور را وسیلهٔ نقلیه دریای به‌آب می‌اندازد یا با دست. اما تورها را از نظر کیفیت ویژهٔ بافت آن می‌توان به‌دو گروه چشم بزرگ و چشم کوچک تقسیم کرد. تورهای چشم بزرگ تورهائی هستند با بافت درشت‌تر یعنی شبکه‌های آن بزرگ‌تر است، و روشن است که با این تور فقط به‌صید ماهی‌های درشت‌تر می‌توان پرداخت. اما تورها را براساس نوع صید نیز می‌توان گروه‌بندی کرد. یعنی توری که با آن شیرماهی صید می‌کنند با تورهای دیگر فرق دارد. از این‌ها گذشته، توری که در موتورلنج به‌کار می‌برند از همان نوع توری که در قایق پاروئی استفاده می‌شود نیست. اما مهمترین ویژگی همهٔ انواع تورها قابلیت انعطاف‌پذیری آنان در شکل است. به‌این معنی که تورها به‌صورت طاقه‌های به‌هم بسته‌ئی است که می‌شود با عوض کردن شکل اتصال آن‌ها، در مجموع شکل تور را نیز تغییر داد، و در نتیجه تا حدودی مورد استفاده آن را عوض کرد.
کامل‌ترین نوع تور موجود در جزیره از این سه قسمت اساسی تشکیل شده است؛ بند و راز جَل (قسمت اصلی تور).
• بند: هر تور دو بند دارد که یک سر آن آزاد و سر دیگر آن به‌رازها متصل است. از سر آزاد بند برای کشیدن و جمع کردن تور استفاده می‌کنند. طول هر بند از ۲۰ تا ۱۰۰ بَغَل (۴۰ تا ۲۰۰ متر) است. طول بندها به‌نوع صید و عمق آب بستگی دارد و می‌توان آن‌را کم یا زیاد کرد.
• راز: راز شامل چند ریسمان موازی است که از یک سو به‌بند و از سوی دیگر به‌قسمت اصلی نور متصل شده است. رنگ رشته‌های راز، قهوه‌ئی سوخته است. طول راز با نوعِ تور بستگی دارد و برای هر نوع تور معین، طول راز مقدار ثابتی است. مثلاً طول راز تورهای مخصوص قایق‌های پاروئی در حدود ۶۰ بغل (۱۲۰ متر) است. در طول رشته‌های موازی، یا با فواصل معینی کلاف‌های عمودی می‌بافند تا شکل موازی رشته‌ها را در طول راز حفظ کند و نیز به‌ته این کلاف‌های عمودی سنگ‌های کوچکی می‌آیزند که وسط آن را به‌دقت سوراخ کرده‌اند. راز در داخل آب به‌طور عمودی قرار می‌گیرد و مهمترین کارکرد آن هدایت ماهی به‌داخل تور است چرا که راز با رنگ تیره‌ئی که دارد در آب سایه می‌اندازد. که ماهی از آن می‌گریزد. اما از آن روزنامه‌نویس که از دیوار راز عبور نمی‌کند مستقیماً به‌جلو رفته وارد تور می‌شود
• جَل: یا قسمت اصلی تور، چند قسمت دارد. دو سر جَل (یعنی به‌زبان بومی دست راست و دست چپِ جَل) به‌دور راز متصل است. در وسط این دو دست، دهانهٔ تور، یعنی «خُلِ جَل» قرار دارد. بدنهٔ مشبک جَل قیفی شکل است. قسمت پائین جَل،یعنی «گُندَک» دقیقاً به‌شکل یک گونی بزرگ است.
این تور به‌صورت افقی در آب قرار می‌گیرد. به‌جدار پائینِ دست‌های جل وزنه‌هائی آویزان می‌کنند، که در بعضی از انواع تورها این وزنه از سرب یا از سنگ است و در برخی دیگر یک زنجیر آهنی است که به‌جدار پائین تور دوخته شده و مهمترین کارکرد این وزنه‌ها سنگین کردن جدار پائین و در نتیجهٔ پائین بردن این جدارهٔ تور است. در عین حال به‌جدار بالائیِ دست‌های تور نیز اسفنج می‌آویزند که کارکرد آن روی آب نگهداشتن جدارهٔ بالائی تور است. در مجموع پائین رفتن یک جدار و بالا آمده جدارهٔ دیگر موجب باز شدن تور می‌شود.
در بعضی از انواع تورها دو سرِجل (انتهای دو دستِ جل) را به‌دو تخته می‌بندند. کار تخته بازنگاه داشتن سرِتور است. پس از به‌آب ریختن تور، تور و تخته‌ها به‌وسیله بندها به‌دنبال موتور لنج کشیده می‌شوند. حرکت موتور لنج باعث می‌شود که تخته‌ها از هم دور شوند. هرگاه که موتور لنج بایستد حرکت آب قطع شده و دو تخته به‌هم نزدیک شده و به‌دلیل سنگینی داخل تور به‌هم می‌چسبند.
عامل دیگر در تفاوت میان تورها نوع صید است. بعضی از انواع تورها مختص یک نوع وسیلهٔ نقلیهٔ خاص است. و نیز تورهائی هم هست که هم با وسیلهٔ نقلیه از آن استفاده می‌کنند و هم با دست.
انواع تور
۱. تور حوری. (که تور مومغی هم خوانده می‌شود) ویژهٔ صید با قایق پاروئی است.
۲. رُغ. توری است که هم با قایق و هم بدون آن قابل استفاده است. رُغ دایره‌ئی است و معمولاً به‌صورت انفرادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. یعنی ماهیگیر در ساحل می‌ایستد و یا تا کمر در آب رفته با استفاده از رُغ به‌صید می‌پردازد.
۳. تور میگو. که مخصوص صید میگوست و نسبتاً جدیدتر است و در عین حال کامل‌ترین نوع تورهای موجود در جزیره نیز به‌شمار می‌آید.
۴. تور لیح کالْ دِه. نوعی تور قدیمی است که مخصوص صید ساردین است و با آن در کنار ساحل ماهی می‌گیرند.
۵. تور پاموشی یا پاکِشی. با تور پاموشی نیز در کنار ساحلی ماهی می‌گیرند. انواع آبزیانی که با این تور صید می‌کنند. کاریز، جغوک، شور، خرچنگ و مانند این‌هاست.
۶. تورچهاردِهی. توری است که با آن می‌توان با استفاده از جزر و مد آب ماهی گرفت. بدون استفاده از وسائل نقلیه دریائی هم می‌شود با این تور ماهی گرفت. موتورلنج‌هائی که ماهیگیری می‌کنند نیز تورهائی ویژهٔ خود دارند که مهمترین آنواع این تورها عبارت است از تورِ میش ماهی، تورِ ماهی قباد و حلوا سفید مانند این‌ها.
(ادامه دارد)