اعتلای رمان‌نویسی در ایران ۱

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۳ صفحه ۷۴

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۳ صفحه ۷۵

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۳ صفحه ۷۶

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۳ صفحه ۷۷

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۳ صفحه ۷۸

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۳ صفحه ۷۹

م- ع. سپانلو

رُمان در زبان فارسی پدیده‌ئی است تقریباً جوان که همزمان با سال‌های آگاهی و نهضت مشروطیت مورد توجه جدی قرار گرفته است. امّا مدت‌ها نویسندگان روشنفکر بیش‌تر به‌‌قصهٔ کوتاه عنایت داشته‌اند، از این رو رمان فارسی بیش‌تر سرگذشت خود را در گرایش‌های عوام‌پسند رمان تاریخی که به‌تقلید از ترجمه‌های غربی نوشته می‌شد طی کرده است. رمان اجتماعی شاخه‌ئی نورسته است که در طول نیم قرن کم‌و‌بیش و در حاشیه رشد می‌کرد. امّا ناگاه در سال‌های اخیر با حرکتی انفجارگونه چندین رمان انتشار پیدا کرد و از آن جمله، سال پیش حدود ده رمان اجتماعی قابل بحث به‌‌گنجینهٔ ادبیات ما اضافه شد.

ما بر این دو شاخه (رمان تاریخی- رمان اجتماعی) مروری کلی خواهیم کرد و آن گاه به‌‌معرفی رمان‌های خوب سال گذشته خواهیم پرداخت.

رمان تاریخی

گرچه نوشتن رمان تاریخی در زبان فارسی در انعکاس ترجمهٔ آثار غربیان آغاز شد، این شکل در ایران بی‌سابقه نبود. از سوئی افسانه‌ها و نقل‌های عامیانهٔ تاریخی (ابومسلم‌نامه، رموز حمزه، اسکندرنامه، و غیره) وجود داشت و از سوی دیگر بخش‌هائی از تواریخ قدیمی نیز گاهی شکل حکایت‌پردازی به‌خود می‌گرفت (همچون تاریخ بیهقی، بدایع‌الوقایع، عالم‌آرای عباسی، و جز این‌ها). آمیختن حادثه و اسطوره و خرافات با مرزها و اتفاقات معین تاریخ، محصول تخیّل حادثه‌ساز گذشتگان است.

اشاره شد که رمان تاریخی، در عصر جدید زبان فارسی، تا حدّ زیادی مدیون ترجمه‌هاست، و باید اضافه کرد که درصدر این مترجمان محمدطاهر میرزا قرار می‌گیرد که نخستین بار رمان‌های الکساندر دوما (سه تفنگدار، کنتِ مونت کریستو و ...) را به‌‌خوانندهٔ فارسی زبان شناساند و این رمان‌ها محبوب‌ترین کتب سرگرم‌کنندهٔ روزگار خود شناخته شد.

جاذبهٔ این طیف، نخستین رمان‌های فارسی را پدید آورد: شمس و طغرا نوشتهٔ محمدباقر خسروی، عشق و سلطنت نوشتهٔ شیخ موسی کبودرآهنگی و دامگستران نوشتهٔ صنعتی‌زادهٔ کرمانی از مشهورترین پیشگامان این رشته به‌‌شمار است. با اشاعهٔ فکر آزادی و استقرار حکومت مشروطه، این نویسندگان، گذشته را بهانه‌ئی می‌کردند برای مقایسهٔ میان دیروز و امروز. خطاب‌هائی چون «فرزندان سیروس و دارا» یا «اجداد شاه‌عباس و نادر» از مصطلحات دائمی نویسندگان و روزنامه‌نگاران آن دوران خطاب به‌‌مردم ایران است. مردمی که می‌بایست با فروزشِ حسِ «ناسیونالیسم» احساس شخصیت کنند و سرنوشت خود را به‌‌دست گیرند. امّا با کودتای رضاخان، حکومت به‌‌طرزی منظم به‌‌بهره‌برداری از این احساس آغاز کرد. حکومتی که هر‌ گونه ایدئولوِژی سیاسی را ممنوع می‌کرد و خود فاقد آرمان بود، یک ناسیونالیسم غیرسیاسی و گذشته‌گرا را وسیلهٔ استقرار خود شناخته بود.

در دوران رضاخان، تشویق حکومت، رمان‌های تاریخی را رواجی کلّی داد. گرچه در آثار گریگور یقیکیان (نمایشنامه‌نویس ارمنی) و نیز در یک دو اثر سعید نفیسی، در دههٔ اول قرن خورشیدی توجهی به‌‌یک برداشت مترقی از تاریخ شده است، لکن این صداها به‌‌زودی خاموش شد. نویسندگان اغلب ملزم بودند چنان به‌‌گذشتهٔ درخشان ایران اشاره کنند که پنداری تمام آن یکچا به‌‌قزاق سوادکوهی ارث رسیده است.

مشهورترین رمان تاریخی دورهٔ سیاه بیست ساله، آشیانهٔ عقاب نوشتهٔ زین‌العابدین مؤتمن است. این داستان نسبتاً دراز ده جلدی به‌‌وقایع زمان ملکشاه سلجوقی و نهضت اسماعیلیه بر‌می‌گردد.

ماجرا از مسابقهٔ خواجه نطام‌الملک و حسن صباح بر سر تنظیم دفاتر مالیاتی و خدعهٔ وزیر مرتجع عصر آغاز می‌شود و به‌موازات آن، نطفهٔ داستان به‌‌صورت عشقی که جریان‌های سیاسی روز بر آن تأثیر می‌گذارد رشد می‌کند. آشیانهٔ عقاب نقاشی گذرها و گزمه‌ها، دهلیز‌های پنهان و پر توطئه، کاخ‌های پرشکوه، عشرتگاه‌های رنگین، توصیف مالداران، توطئه‌گران، مبارزان، ملحدان و دیوانگان است. – جدال جوانمردی و ریا، در دنیائی که جوانمردی را بهائی نمی‌گذارد.

طبعاً، به‌‌رسم روز، روشنفکران نیز بدین قطب گرایش یافتند: حیدرعلی کمالی لازیکا را نوشت و صادق هدایت مازیار را با حس تندِ ضدِّ تازیش رقم زد، و سعید نفیسی نیز ناسیونالیسم خود را در قصه‌های ماه نخشب نشان داد.

با سرنگونی دیکتاتوری و سست شدن عنصر تشویق دولتی و فتح باب مطبوعات سیاسی و ادبیات انتقادی، رمان تاریخی پشتوانه‌اش را در مقابل اقتضاهای نوین از دست داد. امّا برای یک جامعهٔ سنّتی که در آن «تفریح» مکروه و محدود است، این گونه ادبیات هنوز شگرد دیگری در آستین داشت. این شگرد، عامل مطبوعات سرگرم‌کنندهٔ و رواج پاورقی در مجلّات بود. پاورقی به‌‌تدریج یکی از حوائج روزمرّهٔ عامّه شد. در میان برآورندگان این حوائج نام‌هائی هست که می‌توان ذکر کرد: به‌عنوان نمونه. ناصر نجمی، که اسلوب شورانگیزی داشت امّا بهترین کتابش «عباس میرزا» بیش‌تر تاریخ به‌‌نظر می‌رسد تا داستان تخیّلی. یا رحیم‌زاده صفوی که عملیات جادوگران و «افسانه‌های تخیلی علمی» را وارد رمان تاریخی کرد و از «چشمهٔ آب حیات» در کویر لوت حکایت‌ها گفت. و سیروس بهمن که شهوتناکی و اروتیسمی عنان گسسته را با داستان تاریخی درآمیخت و جوانان سرگشتهٔ پس از ۲۸ مرداد ۳۲ را به‌‌دخمه‌های کیف و فراموشی کهن کشاند. هم‌چنین ناظرزادهٔ کرمانی و میمندی‌نژاد که هیچ یک قدرت تخیّل لازم را نداشتند امّا صفحاتی از محلات پرفروشِ عامّه پسند را به‌طور دائم قبضه کرده بودند.

در این رمان پارورقی‌های دو مجلهٔ «تهران مصّور» و «ترقی» به‌خاطر قدرت حادثه‌پردازی نویسندگان خود بیش از مجلات مشابه مورد اقبال خوانندگان قرار گرفت.

نویسندهٔ تهران مصور، حسینقلی مستعان، در چند زمینه پاورقی نوشت که مشهورترین آن‌ها شهرآشوب و آفت، ماجراهای هوسناکی است که در خانواده‌های «قدیمه» می‌گذرد. آفت، به‌خصوص از نظر جامعه‌شناسیِ خانواده‌های متعین این مملکت در دوران سیاه بیست ساله، قابل توجه است.

رمان تاریخی رابعه به‌‌مدت چند سال در مجلهٔ تهران مصور پاورقی می‌شد. رابعه با وصف خلف‌بن احمد سامانی شروع می‌شود. – مردی فاضل امّا شهوت‌ران و بیرحم، که دو پسر خود را در پی رقابت‌های سیاسی و عشقی به‌‌قتل می‌رساند. عامل مادینهٔ داستان، رابعه دختر عضدالدوله دیلمی است. علیرغم تکرّر و یک شکلی حوادث، که گوئی رابعه ناموس خود را به‌دست گرفته تا از شرّ گرگان جامعه به‌در برد، انصاف را که «شخصیت» افسانه‌ئی این زن به‌طرزی چشمگیر بازسازی شده است.

رمان‌های تاریخی نویسندهٔ مجلهٔ ترقی ابراهیم مدرسی پرشمارتر است. عروس مدائن به‌زمان یزدگرد سوم ساسانی، پنجهٔ خونین به‌زمان شاه صفی‌صفوی، عشق و انتقام به‌زمان اردوان پنجم اشکانی، و پیک اجل به‌زمان حمله مغول ... آثاری هستند که از نام‌های تاریخ برای نوآموزان تاریخ چهره‌ئی گیرا و فراموش‌نشدنی رقم می‌زنند؛ و طعم تند ماجرا، هیجانات لازمِ یک رمان تاریخی به‌‌سبک غربی را خلق می‌کند.

پیک اجل، یکی از بهترین کارهای نویسنده، از حملهٔ مغولان به‌‌شهر مرزی اُتْرار آغاز می‌شود و تا هجوم آنان به‌‌شهرهای آباد ایران و سرانجام عبور جلال‌الدین مینکْبُرنی از رود سِند ادامه می‌یابد. مدرسی در کنار تشریح سیماهای قهرمانانش گوشهٔ چشمی هم به‌‌جامعهٔ آن روزگار ایران دارد. با او به‌‌راه‌ها و کاروانسراها و شهرهای ماوراء‌الهنر می‌رویم و پرّشِ زوبین جلال‌الدین، نگاه ما را تا سینهٔ سردار مغول امتداد می‌دهد.

اثر دیگر مدرسی که در عهد خود پرخواننده بود داستان درازِ دلشاد خاتون است در چند هزار صفحه. ماجرا در زمان سلطان ابوسعید آخرین ایلخان مغول اتفاق می‌افتد و قهرمانان اصلی آن دو زن مشهور عصر – دلشاد خاتون و بغداد خاتون‌اند. در این جا عامل طنز نیز وارد رمان تاریخی شده است. رمان در حدود یک صد شخصیت دارد، و نکتهٔ جالب این که، علیرغم این حجم سنگین، وقایع مکرر در آن کمیاب است.

امّا بهترین رمان تاریخی فارسی در این سرگذشت نه چندان کوتاه، ده نفر قزلباش است، اثر حسین مسرور، که از حدود سال ۱۳۲۷ به‌صورت پاورقی در روزنامه اطلاعات چاپ می‌شد. امتیاز این کتاب وقوف دقیق نویسنده بر چند و چون زندگی اجتماعی زمانِ داستان است و مطالعه و جست‌وجوی وسیعی که در مورد سرچشمه‌های داستان و اشخاص آن صورت داده. مکالمات ده نفر قزلباش که با اصطلاحات و تعابیر خاص روزگارِ وقوعِ حکایت آراسته شده، یک سر رایحهٔ تاریخ می‌دهد.

شروعی شورانگیز که برمبنای یک واقعهٔ تاریخی انتخاب شده نقطهٔ عزیمت ماجرا است. حرمخانهٔ سلطنتی شاه تهماسب صفوی، در ارگ تربت حیدریه، به‌محاصرهٔ عبد‌الله خان ازُبک درآمده است. تسلیم حرمخانه به‌‌اُزبک ضد‌شیعه، یعنی بی‌آبروئی و زوالِ سلسلهٔ متعصب و ناموس‌پرستِ صفوی. فرصتی برای امداد و استمداد نیست. شاه تهماسب تصمیم خشنی می‌گیرد: باید عده‌ئی از جان‌گذشته داوطلب شوند، شب و روز بتازند، در فاصلهٔ زمانی کوتاهی از قزوین به‌‌تربت‌حیدریه برسند، صف محاصره را به‌هر قیمتی که باشد بشکافند و حکم مرگ زنان حرمخانهٔ سلطنتی را به‌دست رئیس قراولان خاصّه برسانند. – هجده نفر داوطلب می‌شوند. هجده نفر قزلباش که پس از سفری شتابناک به‌‌سپاه اُزبک می‌رسند و می‌کوشند به‌‌حلقهٔ محاصره رخنه کنند. از این عده هشت تن کشته می‌شوند و ده نفر به‌‌اَرگ می‌رسند: ده نفر قزلباش.

حسین مسرور، در متجاوز از یک هزار و پانصد صفحه، طرحی دقیق از وضع اجتماعی و سیاسی ایران از اواخر سلطنت شاه تهماسب تا عصر شاه عباس به‌ما ارائه می‌دهد. مطالعهٔ همه جانبهٔ او ما را با نوع زندگی، خوراک، پوشاک، اسلحه، طرز گفتار، و سازمان‌های مذهبی و اداری آن عصر آشنا می‌کند.

***

با پایان گرفتن فعالیت‌های قلمی مسرور، مستعان و مدرسی، رمان تاریخی نیز تقریباً از میان رفته است. هنوز گهگاه در بعضی مجلات، به‌هوای گذشته، پاورقی‌های تاریخی چاپ می‌شود. ولی عدم نیازِ زمانه و فقد قدرت لازم در نویسندگان دست به‌دست هم داده نشان می‌دهد که رمان تاریخی فارسی، با نیک‌و‌بدش، امری مربوط به‌‌گذشته است مگر آن که به‌طریقی دیگر و در مقتضیاتی دیگر تجدید حیات کند. مثلاً رمان تاریخی- مذهبی در شرایط امروز.

مبحث بعدی: رُمان اجتماعی فارسی