آفرینش جهان در اساطیر بابل و آشور ۱

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۱۶

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۱۷

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۱۸

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۱۹

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۰

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۱

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۲

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۳

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۴

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۵

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۶

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۷

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۰ صفحه ۱۲۸

باجلان فرخی

با گذشت زمان قلمرو فرمانروائی سومریان از جنوب و شمال مورد تاخت‌و‌تاز شبانان سامی قرار گرفت. با قدرت یافتن تدریجی فرمانروائی «اَکَّد» و «بابل» تمدن «سوُمِر» ادامه یافت و با ایجاد فرمانروائی «آشور» در ۱۲۰۰ قبل از میلاد مسیح مرده‌ریگ این تمدن به‌‌آشوریان رسید.

برترین مأخذ ما از اساطیر بین‌النهرین الواح کتابخانهٔ معتبر «آشور بانیپال» (از ۶۶۸ تا ۶۲۶ ق.م.) است. بدین‌سان خاستگاه اساطیر «بابل» و «آشور» به‌‌اساطیر «سومر» باز می‌گردد و تفاوت میان آن‌ها ناشی از تحول زندگانی مردم بین‌النهرین، رویداد‌های تاریخی این منطقه و نیز تثبیت تسلط سیاسی اقوام غالب است.

اساطیر بابلی-آشوری شامل سه اسطورهٔ بنیادیِ نزول ایشتر به‌‌جهان زیرین، اسطورهٔ آفرینش و اسطورهٔ توفان است. برای شناخت بیش‌تر اساطیر این منطقه، چهار اسطورهٔ گیلگمش، آداپا، اتانا و زو را نیز باید مورد توجه قرار داد.

نزول ایشتر به‌‌جهان زیرین

«ایشتر» دختر «سین» آهنگ سفر کرده است،

سفر به‌‌قلمرو اِرِش‌کی‌گل، سفر به‌‌سرزمین بی‌بازگشت.

یِه‌آ دختر «سین» آهنگ سفر کرده است

سفر به‌‌خانهٔ تیرگی، سفر به‌‌جایگاهِ ایرکَل‌لَه [خدای ژرفای خاک]

به خانه‌ئی می رود که میهمانانش هیچگاه باز نگشته‌اند

به راهی می‌رود که آن را بازگشتی نیست.

به خانه‌ئی می‌رود که میهمانانش می‌میرند

آن‌جا که خوراک ساکنانش غبار و خوردنی‌شان خاک است.

به خانه‌ئی می‌رود که ساکنانش در تیرگی مأوا گزیده‌اند

جائی که تن‌پوش ساکنانش چون پرندگان بال و پری است بر اندام عریان.

آن‌جا که دروازه و قفل دروازه‌اش را غبار گرفته است.

... ...

«ایشتر» دروازهٔ غبار‌پوش جهان زیرین را بسته یافت، و بانگ برداشت که: «دروازه‌بان در را بگشای، دروازه را بگشا و بگذار بگذرم، پیش از آن که کلون و دروازه از جای برکنم در را بگشای، پیش از آن که دروازه‌ها را از جای برکنم در را بگشای، پیش از آن که مردگان را برانگیزم تا زندگان را فرو برند در را بگشای، پیش از آن که مردگان بر زندگان فزونی گیرند در را بگشای». پس اِرش‌کی‌گل فرمانروای جهان زیرین فرمان داد دروازه را بر «ایشتر» گشودند و «ایشتر» پا به‌‌جهان زیرین نهاد. «ایشتر» (همانند اینانا در اساطیر سومری) در پی دروازه‌بان از هفت دروازه بگذشت و بر آستانهٔ هر دروازه بخشی از تن‌پوش از تن باز کرد. هم آن‌گاه که آخرین دروازه در پس پشت او بسته شد خود را در برابر اِرش‌کی‌گل عریان یافت. «ایشتر» خشماگین به‌‌خواهرش – فرمانروای جهان زیرین – یورش برد، امّا دریافت که توانائی زندگان از او بشده است.

هم بدان هنگام که «ایشتر» بندی جهان زیرین شد باروری از زمین رخت بربست و چنان شد که: «نه وِرزا را به‌‌ماده گاو میلی بود و نه خران را به‌‌ماچگان رغبتی. مردان زنان را بارور نمی ساختند...»

پس ئه‌آ، خدای آب‌ها و فرزانگی و جادو در اندیشه شد، و اَسموش‌نَمیر را آفرید و به‌‌جهان زیرین فرستاد تا «ایشتر» را از زندان جهان زیرین رهائی بخشد... اِرش‌کی‌گل فرمان داد تا نَمتار جادوگر آب حیات بر «ایشتر» فروریزد؛ و ایشتر، بدان شرط که به‌‌اِرش‌کی‌گل کفاره دهد، از زندان جهان زیرین رهائی یافت. ایشتر از هفت دروازهٔ جهان بی‌بازگشت، آمد و بر آستانهٔ هر دروازه بخشی از پوشاکش را باز یافت. هم آن‌گاه که ایشتر از جهان زیرین «اِرش‌کی‌گل»، «نَمتار»، جادوگر هاویه را با او همراه کرد، و «نَمتار» را گفت «اگر از کفاره دادن سرباز زند بازش گردان»...

این اسطوره با روایت قربانی کردن یا تجدید حیات «تَمّوز» معشوقهٔ جوان و زیبای ایشتر و خدای باروری – پایان می یابد:

«پس تموز – دوستدار جوان او را، بشوی

با آب نیالوده بشوی، با روغن خوشبو تدهین کن

جامه‌ئی سرخ بر او بپوش، بگذار درنای از سنگ لاجورد بدمد

بگذار روسپیانش سرخوش کنند.

باشد تا مردگان برخیزند و این بخور در مشام کنند»

تَمّوز در اینجا و در اساطیر بخش‌های دیگر بین‌النهرین گیاهخدا است. چنین می‌نماید که نیاز به‌‌آگاهی به‌‌راز مرگ و پژمردن گیاهان در تابستان و بر‌آمدن آن در بهار خاستگاه پرداختن چنین اسطوره‌ئی باشد. در روایتی آمده است که با رفتن تموز به‌‌جهان زیرین، دیار او به‌‌هرج و مرج می‌افتد و دور شدن «تموز» از زمین – بنا بر اسطوره‌های دیگر، می‌تواند بیانگر روزگار خشکسالی باشد. و شاید پایان این اسطوره حکایت از مراسمی است که در پایان فصل گرما و به‌‌هنگام پژمردن گیاهان انجام می‌گرفت، و نیز با قربانی دادن برای خاک و باروری آن رابطه دارد. و در اسطورهٔ آفرینش نیز خواهیم دید که مَردُوک، تیه‌مَت را قربانی می‌کند تا جهان و باشندگان آن هستی یابند. در اسطورهٔ نزول ایشتر به‌‌جهان زیرین می‌بینیم که با رفتن ایشتر به‌‌جهان زیرین باروری از زمین رخت می‌بندد، گوئی ایشتر به‌‌جست‌و‌جوی تموز به‌‌جهان زیرین رفته است و کفارهٔ او این است که هر سال چند ماه از تموز (گیاهخدا) دور باشد.

آفرینش جهان

اِنوما ئلیش (enuma elish) یعنی «هنگامی که در فراز» [نخستین واژه‌های این اسطوره] مشهورترین روایتی است که از اساطیر بین‌النهرین [بابلی] به‌ما رسیده است. این روایت شعر‌گونه را کاهنان بابلی در مراسم آئینی «اَکیتو»، یعنی جشن سال نو بابلیان، همسرائی می کردند. این روایت از اساطیر کهن و مراسم آئینی بین‌النهرین برگرفته شده و شکل دیگری است از برداشت انسان از طبیعت. در این روایت نقش اصلی آفرینش به‌«مردوک» واگذار شده است، و اوست که با پیروزی بر «تیه‌مَت» جهان را هستی می‌بخشد.

باستان شناسان انگلیسی «انوما ئلیش» را از حفاری‌های «نینوا»، پایتخت «آشور»، یافته‌اند. نخستین بار بخشی از این اسطوره (که اکنون در موزهٔ بریتانیا نگهداری می‌شود) در سال ۱۸۷۶ به‌یاری جورج اسمیت (George Smith) به‌انگلیسی برگردانده شد، و روشن شد که اسطورهٔ آفرینش عبری مأخوذ از این اسطوره و از لوح اول و هفتم آن متأثر است. دیرینه‌شناسان زمان پیدائی این اسطوره را با توجه به‌اجزاء آن در هزارهٔ دوم پیش از میلاد و زمان اوج قدرت بابلیان در بابل می‌دانند. در روایت دیگری از این اسطوره، که باستان‌شناسان آلمانی آن را یافتند، «آشور» خدای بزرگ آشوری جایگزین «مردوک» شده است.

«انوما ئلیش» هفت لوح است و از آغاز کشف آن تاکنون اسناد تازه‌ئی دربارهٔ آن به‌دست آمده و این روایت کامل‌تر شده است:

لوح اول

هنگامی که در فراز آسمان را نامی نبود،

زمین استوار را در زیر [آسمان] نامی نبود

هیچ نبود جز اَپسوی آغازین، پدیدآورندهٔ آن‌ها و تیه‌مَت

و تیه‌مَتِ مادر، که آنان را بزائید،

آب‌شان در یک تن به‌‌هم آمیخته؛

نه از کلبهٔ نئین نشانی بود و نه از زمین باتلاقی نامی.

در آن هنگام هیچ خدائی به‌هستی نیامده بود،

به‌نامی خوانده نمی‌شدند و سرنوشت‌شان نامعلوم بود،

آن‌گاه بود که خدایان در درون آنان [«اپسو» و «تیه‌مت»] گرفتند.

لحمو و لحامو هستی یافتند، و بدین نام‌ها خوانده شدند،

پیش از آن که به‌سال و به‌قامت بزرگ شوند

انشار و کیشار زاده شدند، از دیگران برتر شده،

آنان روزها را در پی نهادند و سالیان اندوختند،

[پس] اَنو وارث آنان شد، رقیب پدرانش،

آری، اَنو، نخستین زادهٔ انشار، همان او بود.

و اَنو، نُودیم‌مُود را به‌‌شاکلهٔ خویش پدید آورد،

بدین‌سان جان در شکل آغازینش از اَپسو، اقیانوس آب شیرین، و تیه‌مَت، اقیانوس آب شور، هستی یافت. از آمیزش اپسو و تیه‌مت نخستین جفت جهان لَمحو ولَحامو هستی یافتند و از آمیزش آنان دو هیولای مارسان یعنی انشار و کیشار، یا آسمان و زمین آغازین زاده شدند. از اَنشار، انو رقیب پدر یا آسمانخدا تولد یافت و انو، نودیم‌مود یا ئه‌آ(Ea) خدای زمین و آب‌ها را به‌‌شاکلهٔ خویش هستی بخشید.

پیش از آن که مردوک [شهرخدای بابلی] زاده شود تیه‌مَت که از هیاهوی خدایان نو به‌‌ستوه آمده بود با اَپسو و جادوگر او موم‌مو (Mu mmu) به‌مشورت نشست تا خدایان جوان را نابود کنند. اپسو و موم‌مو خدایان جوان را از خطری که در راه بود آگاه کردند. ئه‌آی فرزانه، خدای آب‌ها و زمین، تدبیری اندیشید و اپسو را به‌خواب کرد و با کشتن او موم‌مو را به‌بند کشید و تیه‌مت را تنها نهاد. پس ئه‌آ خوابگاه آسمانی خود را اپسو نامید و در آرامش خویش مردوک را هستی بخشید.

لوح اول با شرح آغاز نبرد دیگری بین خدایان و سرزنش تیه‌مت در تنها نهادن اپسو پایان می‌یابد. در این لوح، که از اندیشه‌های انسان آغاز دوره نوسنگی و ارزشمندی آب ریشه می‌گیرد هستی جهان از آب است و گوئی از ریختن آب شیرین رود به‌دریاست که همه چیز هستی می‌یابد. نبرد خدایان جوان و پیر یادآور دورهٔ دورتری از زندگانی انسان است و در این لوح که از اساطیر سومری نیز متأثر است جای «ئن‌لیل» و «ئن‌کی» برای تثبیت قدرت سیاسی نوم غالب به‌«ئه‌آ» واگذار شده و «ئه‌آ» نیز جای خود را به‌مردوک وانهاده است.

لوح دوم

این لوح با شرح سپاهیان تیه‌مت و تدارک او برای نبرد آغاز می‌شود. تیه‌مت در سودای انتقام رهبری سپاهیان خود را به‌‌کین‌گو (Kingu) وانهاد. «اَنشار» با بر شمردن آن چه بر «اَپسو» از «ئه‌آ» رفت، تیه‌مت را برمی‌انگیزد که با «ئه‌آ» همان کند که با «اَپسو» کرده است. بخشی از لوح دوم شکسته و از سرنوشت ئه‌آ خبری نیست. اَنو سپاهیانش را روانه کرد که تیه‌مت را در راه باز دارند، که توفیقی نیافت. پس خدایان به‌مشورت نشستند و مردوک را به‌فرماندهی سپایانی که به‌نبرد تیه‌مَت می‌رفت برگزیدند.

خدایان جوان ئه‌آ را بر آن داشتند که مردوک را بدین کار راضی کند و مردوک از پدر خود ئه‌آ خواست تا نیروی خدایان را بدو ارزانی کند.

لوح سوم

خدایان جشنی ساختند و به‌یاری ئه‌آ نیروی خدائی و برترین توانائی را به‌مردوک ارزانی داشتند.

لوح چهارم

مردوک بر تخت شاهی نشسته است. خدایان از مردوک می‌خواهند دلیلی برای توانائی خویش در آن چه در پیش دارد بیاورد، مردوک شولائی بر دوش افکند و از نظرها ناپدید شد، و شولا برگرفت و دیگر بار نمایان شد. خدایان آرام یافتند. اکنون مردوک بود که سلاح جنگ را می‌آراست؛ تیر و کمان، گرز، آذرخش و دامی تورگونه، چهارسوی آن در دست چهار باد. پس مردوک تن خویش از شعله بینباشت و هفت صرصر خشمگین را به‌یاری گرفت. مردوک بر گردونهٔ توفان نشست و به‌جانب سپاه تیه‌مت تاختن گرفت.

اکنون تیه‌مت بود که رودرروی مردوک قرار داشت. تیه‌مت دهان گشود تا مردوک را فرو بلعد و مردوک تندبادی را که در پی داشت بر دهان او افکند و آن را فرو دوخت. آن گاه مردوک تیری گشاد و قلب تیه‌مت را بردرید. سپاهیان هیولاسان «تیه‌مت» گریختن گرفتند و در دام تورگونهٔ مردوک گرفتار شدند. کین‌گو به‌‌بند افتاد و مردوک الواح سرنوشت را از سینهٔ او گرفته بر سینهٔ خود نشانید. اکنون مردوک دارندهٔ برترین قدرت خدائی بود. پس مردوک تن تیه‌مت را چون صدف به‌دو نیم کرد و نیمی از آن را آسمان و نیمهٔ دیگر را زمین ساخت. آن گاه بر فراز اقیانوس تیه‌مت پاسدارانی گماشت تا آب‌ها را به‌‌بند کشند. و خدایان را کاخی شکوهمند چون کاخ ئه‌آ بنا نهاد و آنان را در آن مأوا داد.

لوح پنجم

... پس مردوک جهان را سازمان داد. ماه را آفرید تا روشنی‌بخش شب‌ها و روز‌شمار سال‌ها باشد. ستارگان را و سیارات را آفرید و «برجیس» را بر آنان فرمانروا کرد. از حرکات ماه تقویم را پدید آورد، و سه راه آسمانی را شکل داد، راه «ئن‌لیل» بر آسمانِ شمال، راه «ئه‌آ» بر آسمانِ جنوب و راه «اَنو» در سمت‌الرأس آسمان...

لوح ششم

... پس مردوک برآن شد که انسان را بیافریند که خادم خدایان باشد. و به‌راهنمائی ئه‌آ، کین‌گو فرماندهٔ سپاهیان تیه‌مت را سر برید و از خون او و خاک انسان را به‌‌پیمانه زد. و برترین کار انسان ساختن معابد خدایان و دادن قربانی و فراهم کردن خوراک خدایان شد...

لوح هفتم

... پس خدایان اِساگیلا را به‌‌افتخار مردوک بنا نهادند. خدایان مردوک را پنجاه نام بزرگ ارزانی داشتند. جشن بزرگی ساختند و خدایان در ستایش «ئن‌لیل» و مردوک به‌همسرائی پرداختند...

بدین‌سان «انوما ئلیش» پایان می‌گیرد و در پایان نیز با مراسم سال نو مربوط می‌شود.

توفان بزرگ و اسطورهٔ گیل‌گَمِش

اسطورهٔ توفان بزرگ سومری و روایت جدید بابلی–آشوری آن در اسطورهٔ گیل‌گَمِش نهفته است و این دو اسطوره یکی شده است. مهم‌ترین انگیزهٔ تشکل اسطوره گیل‌گمش مسألهٔ بیماری و ناتوانی و سرانجام مرگ است. در اینجا انسان در فرار از سرنوشت تلخ و فرجام دردانگیز خویش اسطوره‌ئی می‌سازد که بخشی از آن برگرفته از واقعیات و برخی از آن تحلیل رؤیاگونهٔ مسأله‌ئی است که انسان در تبیین آن درمانده است. بنا بر اساطیر، گیل‌گَمِش پنجمین شهریار از دومین سلاله‌ئی است که بعد از توفان بزرگ بر «اِرِخ» یا «اُورُوک» فرمان می‌راندند. این شهریار که به‌روایتی صد و بیست سال بزیست از تباری بود که دوسوم آن به‌خدایان و یک سوم آن به‌‌انسان‌ها می‌رسید. روایت بابلی-آشوری گیل‌گمش که از کتابخانهٔ آشور بانیپال به‌چنگ آمده با روایت سومری، و نیز روایت «هیتیتی» [حِتّی] آن که بعد‌ها در بُغازکوی به‌دست آمده و نمونه‌های اخیر دیگر بسیار همانندی نزدیک دارد و حاکی از آن است که این اسطوره با گذشت زمان و به‌تأثر از واقعیت‌های زندگانی و نیروی خیال انسان کمال یافته است. روایت بابلی-آشوری این اسطوره شامل دوازده لوح و خلاصهٔ روایت چنین است که:

گیل‌گَمِش پهلوان بی‌همال شهر «اوروک» را جسارت چندان بود که نه پسران شهر بی‌اجازهٔ او به‌پدران تعلق داشتند و نه زیبارویان از آن عاشقان خویش بودند. مردم شهر اوروک به‌درگاه خدایان زاری کردند تا هماوردی در برابر گیل‌گمش برافرازند و آنان را یاری دهند. پس «اَنو» آسمانخدای، اِنکیدو(Enkidu) را که در نیرومندی همانند گیل‌گمش بود آفرید و او را که وحشی و با موئی پریشان چون غولی با ددان می‌زیست به‌جانب اوروک روانه ساخت. گیل‌گمش به‌یاری صیادی و روسپی‌ئی یا کنیزکی که از معبد ایشتر به‌جانب اِنکیدو فرستاد او را به‌دام افکند و به‌شهر کشانید و با او برادر و یار شد. پس خدایان به‌‌گیل‌گمش فرمان دادند به‌جنگ خومبَه‌بَه برود که هیولائی که پاسدار جنگل خدایان در کوهساران [شاید کوه‌های شمالی شرقی سوریهٔ کنونی] بود. گیل‌گمش به‌خواست «شامَش» (Shamash) خورشید–خدا گردن نهاد و به‌یاری «انکیدو»، «خومبَه‌بَه» را از میان برداشت. ایشتر که دلدادهٔ زیبائی گیل‌گَمِش شده بود از او خواست شوهر و دلدارش باشد. «گیل‌گمش» زشتی‌ها و روسپیگری‌های ایشتر را بر شمرد و ایشتر به‌درگاه پدر خود اَنو شکایت برد و او را برانگیخت تا نره گاو آسمانی را به‌نبرد گیل‌گمش بفرستد. پس انو ورزای آسمانی را از کوه‌های خاوران فرو فرستاد، و گیل‌گمش و یار او انکیدو نره گاو آسمان را کشتند. پس انکیدو بیمار شد و پس دوازده روز بمرد و گیل‌گمش را شگفت‌زده و حیران تنها نهاد. وحشت از مرگ و بیم از آن که او نیز چون انکیدو خواهد مرد گیل‌گمش را به‌‌بیابان‌ها کشاند. گیل‌گمش اندیشید که برای گریز از فرجام تلخ آدمی و گریز از مرگ به‌‌اُوتَنَه‌پیشتیم پناه برد تا راز زندگانی جاویدان را از او باز پرسد. اوتَنَه‌پیشتیم مردی بود که به‌لطف خدایان عمر جاودان یافته بود. گیل‌گمش در گریز از مرگ کوه‌ها، باغ خدایان و آب‌های مرگبار را در پی می‌نهد و به‌یاری کشتیبان اوتنه‌‌پیشتیم به‌آن سوی دریا‌ها و مأوای نیای خویش اوتنه‌پیشتیم راه می‌یابد. در لوح یازدهم این اسطوره اوتنه‌پیشتیم داستان توفانی را باز می‌گوید که پیش از این در داستان توفان بزرگ سومری بازگو شد. اوتنه‌پیشتیم همانند «زیوسودرا»ی سومری از توفانی که ئن‌لیل برای نابودی انسان در روزگاران دور فرو فرستاده بود سخن گفت. از ئه‌آ گفت که پیش از در رسیدن توفان راز خدایان را با او در میان نهاد و سبب شد که او با ساختن کشتی و نهادن نمونه‌های باشندگان در آن انسان و باشندگان دیگر را از تباهی رهانید. و از ئن‌لیل گفت که سرانجام بر سر مهر آمد و به‌‌او عمر جاودان داد. اوتنه‌پیشتیم اگرچه راز زندگانی جاوید را سِظّر خدایان خواند اما سرانجام به‌گیل‌گمش چنین گفت: «در اعماق دوردست، در ژرفای ژرف دریا گیاهی است با خارهای فراوان... چندان که آن را به‌چنگ آری و از آن بخوری جوانی [به‌تو] بازگردد...». پس گیل‌گمش به‌دوردستِ دریا و به‌ژرفای ژرف دریا رفت و گیاه جاودانگی را فراچنگ آورد. پیش از آن که گیل‌گمش از آن بخورد به‌ چشمه‌ئی درآمد تا غبار راه و خستگی از تن بشوید. هم آن‌گاه که گیل‌گمش در چشمه شست و شو می‌کرد ماری به‌بوی گیاه آمد و آن را خورد و زندگی جاوید یافت. گیل‌گمش با غمی بزرگ از بی‌حاصلی آوارگی و مرگی که در راه بود به‌‌اوروک بازگشت و سرانجام در تالار رخشان کاخ اوروک بمرد و چون مردم دیگر به‌‌پایان خود رسید.

در ساختار اسطورهٔ گیل‌گمش دو عامل را مؤثر می‌بینیم: نخست مشکل مرگ؛ ماجرای غمبار فرجام کار انسان که از دیر‌گاه اندیشهٔ او را به‌خود مشغول داشته منشأ بسیاری از باورهای بعدی، از آن جمله زندگانی در جهانی دیگر... است. دوم آبادانی دشت‌های بین‌النهرین و شهرهای قلمرو سومر، اکد، بابل و آشور که مورد تهاجم آوارگان صحاری عربستان و شبانان کوه‌نشین بود. بنابر‌این اسطوره «انکیدو»ی وحشی از کوهستان فرود می‌آید، نره گاو آسمان از کوه‌های خاوران فرا می‌رسد، گیل‌گمش به‌کوهساران می‌رود تا «خومبَه‌بَه» را نابود کند؛ و در اساطیر «سومر» نیز در این اسطوره گیل‌گمش هیولای دیگری به‌نام هُوواوا (Huwawa) را که از کوهساران به‌‌اوروک می‌آید می‌کشد. وجود این عناصر همه و همه برگرفته از واقعیتی است که از هجوم شبانان به‌قلمرو آباد بین‌النهرین سخن می‌گوید و مایهٔ اسطورهٔ بی‌مانندی چون گیل‌گمش را در گذشت سالیان فراهم می‌سازند.

پاورقی

1. ^ . برای آگاهی از متن کامل اسطورهٔ «گیل‌گمش» نکـ به‌‌کتاب هفته شماره ۱۶ به‌‌روایت و بازپرداخت احمد شاملو از حماسهٔ «گیل‌گمش».
2. ^ . ر.ک به‌‌کتاب جمعه شماره ۹ آفرینش جهان.
3. ^ . این اسطوره مأخذ اصلی توفان نوح در اسطوره‌های عبری است.