یادی از دکتر غلامحسین مصاحب

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۳ صفحه‌های ۷۲ و ۷۳

دکتر غلامحسین مصاحب، مؤلف «دایرة‌المعارف فارسی» درگذشت. مدتها بود که بیم آن می‌رفت پیش از آن که کار نشر باقی‌ماندهٔ «دایرة‌المعارف» به‌پایان رسیده باشد چراغ عمر این مرد خاموش شود. امّا هفتهٔ گذشته این حادثه روی داد. بیست و چهار پنج سال پیش که قرارداد ترجمهٔ دایرةالمعارف یک جلدی «وایکینگ» با دکتر مصاحب بسته شد، انتظار می‌رفت که این کار در ظرف یکی دو سال به‌پایان برسد و اگر دکتر مصاحب آدمی بود که به‌‌ترجمهٔ یک دایرةالمعارف خارجی به‌همان صورت اصلی و بدون کم و زیاد رضایت می‌داد، البته این انتظار بی‌جا نمی‌بود. ولی به‌زودی معلوم شد که دکتر مصاحب یک مترجم معمولی نیست، بلکه می‌خواهد ترجمهٔ دایرةالمعارف «وایکینگ» را بهانهٔ تألیف یک اثر بزرگ قرار دهد که دایرةالمعارف فارسی باشد..

جریان تألیف این کتاب داستان دراز و دردناکی است که باید روزی نوشته شود. آنچه اکنون می‌توان گفت این است که دکتر مصاحب رفته رفته نه تنها خود در این کار غرق شد، بلکه گروهی از بارزترین استعدادها را در زمینهٔ تألیف و ترجمه به‌دنبال خود کشاند و از طریق «آزمایش و اشتباه» تألیف یک اثر بزرگ ادبیات فارسی را آغاز کرد.

با آن که پس از چندی نام دکتر مصاحب با مسأله تألیف و تکمیل «دایرةالمعارف فارسی» مترادف شده بود، متأسفانه او هرگز تصمیم نگرفت که کارهای دیگرش را کنار بگذارد و تمام وقتش را صرف این کار کند و از طرف دیگر هرگز حاضر نشد وسواس و سخت‌گیری حیرت‌انگیز خود را اندکی تخفیف بدهد تا بلکه کار قدری سریع‌تر پیش برود. نتیجه آن شد که دامنه و دنبالهٔ کار از حدود امکانات آن بیرون رفت.

با این حال، تا روزی که دستگاه ناشر دایرةالمعارف به‌‌روال پیشین خود می‌چرخید دکتر مصاحب به‌کار مشغول بود. اما پس از آن که آن دستگاه را به‌دست شخصی سپردند که به‌پایان بردن شاهکار دکتر مصاحب از دایرهٔ محدود بینش او بیرون بود، کار را از دست دکتر مصاحب گرفتند. دنبالهٔ داستان، دیگر آن قدرها به‌‌زندگی شخصی دکتر مصاحب مربوط نمی‌شود. دکتر غلامحسین مصاحب یک مرد استثنائی بود. با آن که در رشتهٔ ریاضیات تحصیل کرده بود و استاد ریاضیات بود، تقریباً در همهٔ رشته‌های فرهنگ فارسی مطالعهٔ جدی داشت، و به‌همین مناسبت صلاحیت او برای سرپرستی طرح تألیف «دایرةالمعارف» شاید بی‌مانند بود – هرچند که جنبهٔ علمی شخصیت او درهرحال بر دایرةالمعارف سایه انداخته است، چنانکه تعداد و تفضیل حتی کیفیت مقالات علمی دایرةالمعارف در قیاس با مقالات ادبی و فرهنگی، قدری خارج از تناسب به‌نظر می‌رسد.

دکتر مصاحب در دقت نظر و اصرار برای جاری کردن قواعد معین و واحد در همهٔ موارد کار، تمامی همکاران خود را به‌شگفت می‌آورد. جلد اوّل «دایرةالمعارف فارسی» قطع نظر از محتوای آن، از لحاظ حروف و حروف‌چینی و صفحه‌بندی نیز شاهکار بی‌مانندی است. این تنها کتاب فارسی است که از این حیث با نظایر فرنگی خود به‌خوبی قابل قیاس است. و این نتیجهٔ کار شخص دکتر مصاحب بود.

دکتر مصاحب آدم بدقلق و کژتابی بود. معمولاً همکاران خود را از میان جوانان تازه کار و شکل نگرفته بر می‌گزید و آنها را موافق میل خود تربیت می‌کرد. ولی از میان آنها هم با آن که کم و بیش همه به‌او ارادت داشتند فقط عدّهٔ کمی فشار شخصیت غریب او را تا به‌آخر تحمل می‌کردند. فرار استعدادها یکی از مشکلات همیشگی او بود.

البته دکتر مصاحب علاوه بر «دایرةالمعارف فارسی» آثار دیگری هم دارد. مانند «منطق ریاضی» و کتابهائی که برای تدریس ریاضیات تألیف کرده است، و همه مانند دایرةالمعارف فارسی مُهر بینش و دقّت علمی خاص او را دارند. این آثار کامل و بی‌نقصند. امّا نام دکتر مصاحب بیش‌تر به‌مناسبت اثری در یادها خواهد ماند که موفق شد آن را تمام کند و مانند سایر آثارش بی‌نقص به‌‌تاریخ ادبیات فارسی بسپارد.