کدام فرهنگ: گذشته‌گرا یا پیشرو؟

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۳۴

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۳۵

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۳۶

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۳۷

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۳۸

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۳۹

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۴۰

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۴۱

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۴۲

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۴۳

کتاب جمعه سال اول شماره ۲۸ صفحه ۴۴

تا پایان صفحهٔ ۳۵ بازنگری کرده‌ام. --پرستو ‏۶ ژوئن ۲۰۱۱، ساعت ۰۶:۴۵ (UTC)

محمد مختاری

یادداشتی بر همزیستی دشوار فرهنگ‌های سه‌گانه

در دوران قیام، تضاد میان ارزشهای فرهنگی مختلفی در جامعهٔ ما شدت گرفت که تا به‌‌امروز ادامه یافته است. بخشی از جامعه ارزشهائی را مورد تأکید قرار می‌دهد و مدافع آنهاست. و بخشی دیگر نوع دیگری از ارزشهای فرهنگی را ارائه می‌کند، و خواستار سرایت و اشاعهٔ آنها به‌‌تمامی جامعه است.

گروهی ارزشهای فرهنگی خود را عامل اصلی رهائی کل جامعه می‌دانند،‌ و گروهی همان ارزشها را به‌‌صورت موانعی بر سر راه رشد جامعه می‌نگرند. گروهی ارزشهای فرهنگی معینی را ارتجاعی می‌شمارند،‌ و گروهی همان ارزشها را مؤثرترین عامل ترقی و پیشرفت می‌دانند. و اصرار می‌کنند که باید در زمینه‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی،‌ آموزش و پرورش و... از آنها سود جست و پیروی کرد.

این تضاد ارزشهای فرهنگی از کجاست،‌ و نتیجهٔ چیست؟ اگر فقط ارزشهای مورد قبول یک گروه، پاسخگوی نیاز جامعه به‌‌رشد و رهائی باشد، تکلیف ارزشهای دیگر چیست؟‌ آیا خود جامعه و قانونمندی‌هایش در رابطه با این مشکل و تضاد چه خواهد کرد؟ و نقش گروههای سیاسی و اجتماعی در رابطه با این تضاد چیست؟

برای دریافت و شناخت این مسائل ما از بررسی خود فرهنگ آغاز می‌کنیم.

فرهنگ را می‌توان تمامی ارزشهای مادی و معنوی،‌ و وسائل خلق و بهره‌برداری وانتقال، که در دورهٔ معینی از تاریخ آفریده می‌شود تعریف کرد. به‌‌این اعتبار هر دورانی فرهنگ خاص خود را دارد. و طبعاً ارزشها و وسایل هر دوره عمدتاً برای همان دوره کارآئی دارند. معمولا فرهنگ با دو بخش فرهنگ مادی و فرهنگ معنوی مشخص می‌شود. فرهنگ مادی عبارت از ماشین (از مراحل ابتدائی تا پیشرفته‌اش)‌،‌ ابزارها،‌ تجربه در زمینهٔ تولید،‌ و دیگر دستاوردها و ثروت‌های مادی است. و فرهنگ معنوی عبارتست از دستاوردهای قلمرو هنر،‌ ادبیات،‌ فلسفه، اخلاق، تعلیم و تربیت، و روشهائی که بر شیوه‌های تولید هر دوران مبتنی است. پس فرهنگ یک پدیدهٔ تاریخی است. و پیشرفت و تکاملش با جابجائی و جانشینی یا توالی شکل‌گیری‌های اجتماعی – اقتصادی معین می‌شود. یعنی فرهنگ به‌‌اشکال و صورتبندی‌های اجتماعی – اقتصادی وابسته است. و با تغییر صورت‌بندی اجتماعی – اقتصادی جهت عمدهٔ آن تغییر می‌پذیرد.

به این ترتیب فرهنگ یک مفهموم مطلق و انتزاعی نیست که در همهٔ دورانهای تاریخی یکسان تصور شود. یا در همهٔ جوامع یک شکل داشته باشد. پیداست که فرهنگ مادی و معنوی از هم جدا نیستند. جریان تولید نعم مادی،‌ پایه و سرچشمهٔ رشد فرهنگ معنوی است. یعنی فرهنگ بطور مستقیم و غیرمستقیم ثمرهٔ کار و فعالیت توده‌هاست. این را نیز باید در نظر داشت که با وجود وابستگی فرهنگ معنوی به‌‌شالودهٔ مادی خود،‌ به‌‌محض تعویض این شالوده، فرهنگ معنوی خود بخود تغییر نمی‌پذیرد. زیرا دارای نوعی استقلال نسبی، و قوانین خاص خویش است. بنابراین فرهنگ در هر دورانی خصلت ویژه‌ای خواهد داشت. با این تفاوت که مقداری از فرهنگ دوران قبل هم در آن باقی می‌ماند. یا عناصری از فرهنگ گذشته، تا هنگامی که شرایط ذهنی جامعه با شرایط عینی‌اش هماهنگی کامل پیدا کند، در دوران بعد باقی می‌ماند.

در هر حال، منظور این بحث، همان تفاوت عمومی فرهنگهای هر دوران است. مثلاً فرهنگی که در دوران زمینداری مطرح است، قاعدتاً با فرهنگی که در دوران برداه داری مطرح بوده تفاوت دارد. ارزشهائی که بشر در یک دوران اقتصادی – اجتماعی به آنها دست یافته است، با ارزشهای متعلق به دوران بعد یا قبل از آن اختلاف دارد. اعلامیهٔ حقوق بشر با موادی که در آن گنجانده شده، و با هدفهائی که تعقیب می‌کند و دیدگاهی که نسبت به انسان دارد، و با تصویری که از خصوصیات روحی و معنوی بشر ارائه می‌کند، نمی‌توانست در دوران قبل از بورژوازی نوشته شود. زیرا همهٔ مسائل و ویژگیهایش بر تلقی‌هائی مبتنی است که خاص فرهنگ بورژوازی است. پیش از رشد بورژوازی در فرانسه، چنین مقولاتی را در حکم حقوق بشر نمی‌دانستند. فرهنگ زمینداری و فرهنگ اشرافی فئودال‌ها، چنین تصوراتی را اصلاً قبول نداشت. و بنابر‌ خصلت‌های طبقاتی‌اش نمی‌توانست از آنها دفاع کند، یا حتی به آنها بیندیشد. همچنین فرهنگی که مثلاً در یک دوران مادرسالاری مطرح بوده، و مبنای کار جامعه را در رابطه با تفوق زنان مطرح می‌کرده، با فرهنگی که ارزشهای پدرسالارانه بر آن حاکم است تفاوت دارد. اگر در ایران باستان ازدواج با محارم منع قانونی و عرفی نداشته، یا اگر در فرهنگهای ابتدائی، مسألهٔ چند همسری به صورت یک زن و چند مرد طبیعی می‌نموده، یا اگر دورانی چندهمسری را به صورت یک مرد و چند زن می‌شناخته همهٔ این روابط مبتنی بر معیارها و ارزشهای خاصی بوده که هر یک از این دورانها و جوامع بسته به مرحلهٔ تکاملی خود به آنها دست یافته بوده است.

طرح مسائل دوران مادر سالاری، دو دوران پدر سالاری یا برعکس، نخستین حاصلش ایجاد تضاد و درگیری است. همچنان که در دورهٔ حاضر،‌انحصاری شدن حق طلاق برای مرد، که یک قانون خاص دوران پیش از سرمایه داری است، چنان مشکلاتی را به‌‌بار آورد، که حتی متغضب ترین مدافعان مرد سالاری را نیز ناگزیر به‌‌عقب نشینی کرد. اگر چه این گروه، در فرصت های مناسب، فشارهای عقیدتی خود را وارد خواهند کرد. همچنان که در قانون اساسی نیز کوشیده اند در لفافهٔ تعارفات بی مزه ای به‌‌زنان، به‌‌این خواست خود شکل قانونی بدهند. به‌‌همین ترتیب مسائلی هم که امروزه در زمینهٔ فرهنگ و آموزش و پرورش جامعه رخ نموده، نمودار بارزی است از همین تضاد و تداخل فرهنگهای مختلف مبتنی بر صورتبندی های اجتماعی- اقتصادی متضاد و مختلف.

امروزه در موقعیت مواجههٔ حاد ایدئولوژیک، فرهنگ صحنهٔ مبارزات طبقاتی و جنگ عقاید میان نیروهای مترقی و ارتجاعی است. نیروهای ارتجاعی، چه آنهائی که بر اساس فورماسیون قبلی به‌‌مسائل جامعه می نگرند، و چه آنهائی که از وضع موجود حمایت می کنند، علی رغم ادعاهای انسان دوستانه و ترقی خواهانه شان، فرهنگ و جامعه را در دایرهٔ تنگ منافع و مصالح خود محدود نگه می دارند. درحالی که نیروهای مترقی، که در دگرگونی فورماسیون جامعه را هدف خویش قرار داده اند، فرهنگ را عامل ترقی و وسیلهٔ نیرومند ثوسعهٔ جامعه و اعتلای شخصیت انسانی می دانند. در نظر این گروه، فرهنگ نقش بسیار مؤثری در تسریع ترقی و تکامل اجتماعی دارد، و منتقل کنندهٔ خود بیداری جامعه است، که اجزای اصلی و کلیدی زندگی اجتماعی را در یک کانون متمرکز می کند.

در جامعهٔ ما، که یکی از مراحل تکامل تاریخی اش را می گذراند، صورتبندی اجتماعی – اقتصادی معینی وجود دارد، که همان سرمایه داری وابسته است. و بنا بر آنچه گذشت فرهنگ خاصی نیز باید داشته باشد. وجه عمومی این فرهنگ، چنانکه می دانیم، پیروی از خط فرهنگ سرمایه داری است. اما از آنجا که در دوران حکومت شاه، شیوهٔ تولید و صورتبندی اقتصادی ایران، تنها به‌‌ارادهٔ امپریالیسم و به‌‌صورت مکانیکی تغییر یافت، صورتبندی اقتصادی جامعه چیزی شد در رابطهٔ ارگانیک با امپریالیسم، و فرهنگی که در جامعه برقرار بود (یعنی فرهنگ متعلق به‌‌شیوهٔ تولید زمینداری)‌، به‌‌صورت خود باقی ماند. و آن نفی دیالکتیکی که از قانونمندی تکامل جامعه نتیجه می شود، تحقق نیافت. یعنی چون این تحول بنیادی نبود، و از دورن خود جامعه زائیده نشده، و رشد نکرده بود، و در اثر مبارزات طبقاتی به‌‌شکل معین و سالم خود بوجود نیامده بود، شکل مناسبات جامعه، سرمایه داری وابسته شد، و فرهنگ پیش از سرمایه داری در قسمت اعظم جامعه بجای خود باقی ماند. ضمناً پیش از این گفته شد که با تغییر سالم و هماهنگ صورتبندی اجتماعی – اقتصادی یک دوران نیز، عناصر فرهنگی گذشته به‌‌یکباره از میان نمی روند، بلکه تا هنگامی که ارزشهای جدید بتوانند سیطرهٔ خود را بر ارزشهای قدیم اعمال کنند، باقی می مانند. به‌‌همین سبب در دوران سرمایه داری وابستهٔ شاه،‌این مسأله با تأثیر مضاعفی تشدید یافت. در رژیم گذشته همین فرهنگ پیش از سرمایه داری وسیلهٔ نیرومندی شد برای تحکیم پایه های دیکتاتوری. خصلت های سنتی و تصورات و باورهای گذشتهٔ مردم که با حاکمیت فردی انطباق داشت، و تجربه ای طولانی از رابطه با ستمشاهی را منتقل می کرد، سبب شد که دیکتاتوری عوامل بقای خود را در فرهنگ سنتی نیز بجوید. وبا اعمال سیاست هائی که بعداً به‌‌آنها خواهیم پرداخت،‌مانع زوال این ارزشها شد.

به این ترتیب تا اینجا دونوع فرهنگ در جامعهٔ ما وجود دارد: یکی فرهنگ پیش از سرمایه داری، و دیگری فرهنگ دوران سرمایه داری وابسته. اما در هر جامعهٔ طبقاتی یک فرهنگ مردمی و پیشرو، یعنی فرهنگ خلقی و دموکراتیک نیز به‌‌وجود می آید. وجود طبقات استثمار شونده و زحمتکشان، و مدافعین این گروهها، سبب طرح و نفوذ مسائل و عوامل فرهنگی دموکراتیک و خلقی در جامعه است. عناصری از پیشتازان جامعه، براساس بهره کشی های طبقات استثمارگر از مردم، آرمان ها و ایده های تازه ای را مطرح می کنند. آرمان ها و ایده هائی که بر خواست ها و تقاضا های زحمتکشان جامعه مبتنی است. و در رابطه با حرکات و اقدامات خودانگیختهٔ زحمتکشان و نارضائی های آنان، رشد می کند و شکل می گیرد. از آنجا که در جامعهٔ ما نیز جهت این فرهنگ، همان جهت تکاملی جامعه است و ناقل آن نیروهای مترقی اند، از یک سو در برابر فرهنگ ارتجاعی سرمایه داری وابسته، و از سوئی در برابر آن فرهنگ واپسگرا که متعلق به‌‌دوران پیش از سرمایه داری است، قرار گرفته است.

به این ترتیب تضاد ارزشهای فرهنگی جامعهٔ ما، تضادی چند جانبه است. و فرهنگ ما یک واحد متجانس نیست. به‌‌همین سبب نیز هر بخش آن از سهم خود دفاع می کند. و با بخش دیگر به‌‌تضاد بر می خیزد. زیرا هر یک از این فرهنگها مدافع منافع گروههای خاصی از جامعه است. یعنی تضاد موجود، تنها تضاد میان فرهنگ سنتی پیش از سرمایه داری و فرهنگ سرمایه داری وابسته نیست، بلکه هر یک از این فرهنگهای سه گانه خود با دو فرهنگ دیگر در تضاد است. با این همه باید توجه داشت که میزان دشمنی این سه فرهنگ با یکدیگر متفاوت است، و در مراحل مختلف اجتماعی نیز متفاوت تر می شود. همچنان که در موقعیت کنونی جامعه، تضاد دو فرهنگ سنتی و وابسته با فرهنگ سوم، به‌‌مراتب دشمنانه تر از تضاد میان خود آنهاست.

اما هر یک از این فرهنگهای سه گانه خصلتهای ویژه ای دارند. فرهنگ پیش از سرمایه داری بر مناسبات آن فورماسیون اجتماعی مبتنی است که بر سنت تکیه می کند، از خِرَد می گریزد و بر خصوصیات غریزی انسان ها تأکید می ورزد. ایمان قلبی و تعبد و فطرت انسان ها را ملاک گرایش ها و برخورد با جهان و انسان می شناسد. مطلق گراست و حاکمیت مردم و ارادهٔ ملت را باور ندارد. بر حکومت فردی تکیه می کند و پدر سالاراست. برابری زن و مرد را نمی شناسد و نمی پذیرد، و اگر چه گاه و بناگزیر و بتعارف از آن سخن بگوید،‌طبعاً نمی تواند به‌‌آن اعتقادی داشته باشد. حامل این فرهنگ در جامعهٔ ما، بویژه خرده بورژوازی سنتی است.

اما فرهنگ سرمایه داری وابسته، خصلتی دوگانه دارد. از یک سو ناگزیر است که مرحلهٔ پیشرفته تری را پیش چشم داشته باشد. و از سوئی تا حد لزوم به‌‌ارزشهای گذشته نیازمند است، تا سیطره اش را بر جامعهٔ در حال انتقال حفظ کند.

تا آنجا که به‌‌خصلت های سرمایه داری مربوط می شود، د رحرف و تئوری خرد گرا و پارلمان خواه است. از آزادی انسان سخن می گوید و از حاکمیت قانون طرفداری می کند. همچنان که نخست وزیر دولت موقت در رابطه با تضادی که با مراکز دیگر قدرت پیدا کرده بود، یادآور می شد که چنانچه باید با برنامه و قانون و با حساب و کتاب کار کرد، «ما هستیم»، اما اگر قرار است بزنند و سرکوب کنند و بی حساب باشد «ما نیستیم».

اما از آنجا که سرمایه داری وابسته با دیکتاتوری ملازمه دارد، ارزشهای فرهنگی گذشته را نیز بصورت ابزار قدرت بکار می گیرد. و ضمن سرگرم کردن مردم با ظواهر زندگی سرمایه داری و تجدد خواهی های بی ریشه، گذشته گرایی های آنان را نیز دامن می زند. مسخ سیستم پارلمانی و قانون گزاری در رژیم گذشته، و تبدیل مجالس مؤسسان و شورای ملی و سنا به‌‌خیمه شب بازی و مضحکهٔ دلقکان انتصابی، نمودار بارزی از این نیاز و خصلت دوگانهٔ سیستم سرمایه داری وابسته بود. حامل این فرهنگ عناصر بورژوائی وابسته، بورژوالیبرال ها، متخصصین و تکنوکرات های حکومت، و اقشار بالای بوروکراسی و مالکان بزرگ صنعتی و... بوده اند.

فرهنگ سوم که منافع توده ها را ارائه می دهد، فرهنگی است مردم گرا و بر اصل خرد مبتنی است. بر آگاهی تأکید می کند، و آن را معیار و عامل اصلی اشاعهٔ ارزشهای خود می شناسد و می شناساند. بر نهادهای اقتصادی و اجتماعی متکی است. مطلق گرا نیست و تاریخی بودن هر پدیده و تغییری را آموزش می دهد. حاملان این فرهنگ، توده های زحمتکش و گروههای مترقی، و از نظر آرمانی روشنفکران متعلق به‌‌طبقات محروم هستند.

بنا بر آنچه گفته شد، آنچه از تکامل آیندهٔ جامعه حکایت می کند همین فرهنگ سوم است. و آنچه مربوط است به‌‌صورتبندی اجتماعی – اقتصادی موجود، فرهنگ دوم یا فرهنگ سرمایه داری وابسته است. اما چگونه است که فرهنگ نخست که نه بر صورتبندی اجتماعی – اقتصادی فعلی جامعه منطبق است، و نه در مسیر تکاملی جامعه قرار دارد، و واپس گرائی خصلت عمدهٔ آنست،‌ چنین در جامعه نقوذ کرده و گسترش یافته است؟ در پاسخ به‌‌این پرسش باید گفت علاوه بر تأکیدی که این فرهنگ در جریان جنبش انقلابی مردم ایران، بر تضاد خود با فرهنگ سرمایه داری وابسته کرده، و از این طریق بخش هائی از جامعه و مردم را طرفدار خویش ساخته، برای پذیرش و گسترش آن در مردم و جامعه نیز زمینهٔ مساعدی فراهم بوده است.

جامعهٔ ایران از نظر رشد ذهنی عمدتاً با فرهنگ سرمایه داری منطبق نبوده است. رژیم گذشته با اعمال سیاست های گوناگون مانع می شد که مردم به‌‌آگاهی های مناسب دست یابند. حتی برخورداری از امکانات معمول جامعهٔ سرمایه داری نیز برای مردم میسر نبود. تبلیغ اندیشه های ناسالم و ایجاد اغتشاش فرهنگی، بویژه تأکید بر آن بخش از مسائل و پدیده های منحط و فاسد کنندهٔ سرمایه داری، یا مردم جامعهٔ ما را خود بخود از گرایشهای سالم و مترقی بازداشت، و یا آنها را به‌‌پاسداری از ارزشهای سنتی خودشان بر می انگیخت. این تعارض بویژه در زمینهٔ گسترهٔ بیسوادی در جامعه، شدت یافت.

فرهنگ پیش از قیام، مغشوش، نابسامان، متجدد بی ریشه، یک بعدی و دارای اغلب نقص ها و کمبودها و عوارض و امراض فرهنگی یک جامعهٔ سرمایه داری وابسته بود. فرهنگ ظاهر سازی و هماهنگ با نظام اقتصادی جامعه، فرهنگ مونتاژ بود. مونتاژ در همهٔ ابعاد مادی و معنوی حاکم بود. از این رو نه تنها دستگاههای آموزشی رژیم به‌‌آگاهی و رشد شناخت مردم یاری نکرد، بلکه سد راه این رشد و اعتلای فکری بود. سانسور و اختناق شدید، و سلب همهٔ آزادی های دموکراتیک، موجب آن بود که رشد شرایط ذهنی و حرکت پیشاهنگ انقلاب کند شود. به‌‌همین سبب هنگامی که قیام آغاز شد، تلاش پیشآهنگان انقلاب به‌‌آن درجه نرسید که بتواند تودهٔ خود انگیخته را در جهت آگاهی های مردمی و انقلابی سوق دهد. توده ها که تشنهٔ آگاهی بودند، به‌‌راهی رفتند که اولاً وضعیت وضعیت احساسی و غریزیشان را تأیید می کرد، ثانیاً با عرف و سنت و باورهایشان اُخت و هماهنگ بود. ثالثاً آنها را به‌‌بنیاد و ریشهٔ مسائل اجتماعی نمی رساند و برخورد نمی داد. کسانی که انقلاب را نیازمند آگاهی های خاص نمی دانستند، و میان ذهنیاتشان با قانونمندی های اجتماعی تضاد بود، و خود نیز این تضاد را ادراک نمی کردند، تصورات و موهوماتی را به‌‌توده ها حقنه کردند. و در راه سرایت و نفوذ هر چه بیشتر فرهنگ مغشوش و نابسامان و پراکنده ای که قبلاً یاد شد نیز کم بود. و بدتر از همه به‌‌سبب شرایط موجود، فرهنگ پیشرو نیز بیشتر خاص برخی از گروههای روشنفکری بود. سرمایه داری وابسته برای تداوم بخشیدن به‌‌استثمار و استعمار، مانع از آن بود که جامعه از ارزشهای فرهنگی پیشرفته بهره مند شود، و ضمن حفظ مصالح خود، از اخلاق و خصلت ها و معنویات پیش از سرمایه داری، در طریق محروم نگه داشتن جامعه سود می برد. تأکید بر ارزشهای سنتی و مذهبی و باستانی، یکی از نشانه های بارز این سیاست بود.

گستردگی خرده بورژوازی ایران، و اینکه بخش عمدهٔ آن حامل فرهنگ سنتی بود، باعث شد که پس از سقوط شاه، همین فرهنگ در طریق تثبیت خود بکوشد. بخش های گسترده ای از بوروکراسی نیز، که فاقد پایه و مایهٔ اعتقادی و فرهنگی معینی بودند، ضمن یک جابجائی فرصت طلبانه، در راستای پیروی از قدرت حاکم، به‌‌گسترش و تثبیت این فرهنگ یاری کردند.

خرده بورژوازی سنتی ایران از این جامعه چه تصور یا تصویری داشت؟ درست است که نسبت به‌‌رژیمی که ساقط شد، تنفری عمیق احساس می کرد، اما گذشته اش به‌‌او نیاموخته بود که پاسخ مسائل مبارزهٔ اجتماعی را در کجا و چگونه جستجو کند. پس طبعاً به‌‌همانجائی رفت که حرکات خودبخودی، سنت، اعمال غریزی، اخلاقیات سنتی و خصلت های طبقاتیش را تأیید می کرد. به‌‌همین سبب نیز پس از قیام، همهٔ خصلت های خود را پای خصلت های انقلاب و مبارزهٔ اجتماعی گذاشت. و ناآگاهی ها، زودباوری ها، فرصت طلبی، بیصبری، عرفان گرائی، بیگانگی با چم و خمهای سیاسی، دور بودن از تخصص و فن، اشتیاق به‌‌ماوراء الطبیعه، نفرین های بی اثر به‌‌سرمایه داری، نشناختن شیوه و شگردهای حقه بازانهٔ امپریالیسم و سرمایه داری، خود بزرگ پنداری، و خلاصه همهٔ خصلت های خرده بورژوائی از طریق این فرهنگ پیش از سرمایه داری بر جامعه سیطره یافت. و در سیاست آموزشی نیز منعکس شد. و بر زمینهٔ بسیار مساعد و هماهنگ تعلیمات و آئین های مذهبی جا گرفت.

طرز تفکر خرده بورژوائی به‌‌سبب تأکید بر نخبگان و نشناختن ظرفیت برای توده ها، جائی برای آگاهی آنان قائل نیست، و نیروهائی را که در جهت آگاه کردن توده ها می کوشند در ابتدای امر ساده لوح می داند و تلاش آنها را بی فایده می شمارد. اما هنگامی که عملاً شاهد تأثیرات آگاهسازی توده ها توسط طرز تفکر و فرهنگ دیگر می شود، و همراه آن فاصله گیری و سرانجام رها شدن توده ها را از قید طرز تفکر خود می بیند، به‌‌هراس می افتد، و با آن به‌‌مبارزه بر می خیزد. و از تمام روش هائی که به‌‌عقلش می رسد برای جلوگیری از این آگاهسازی استفده می کند. اگر بورژوازی بر ددمنشی های خود صورتک قانونی می زند، این خرده بورژوازی سنتی متأثر از استبداد زمینداری بطور مستقیم و عریان عمل می کند، به‌‌همین سبب همواره مبارزه اش با فرهنگهای دیگر بویژه فرهنگ سوم، توأم با تهاجم است و از تهمت و افترا و جعل عقیده و دروغ و انواع و اقسام اعمال ناجوانمردانه ای که شیوه بورژوازی پیر و مکار است، بشکل آنارشیستی استفاده می کند. تنگ نظری و به‌‌خود غرّه بودنش سبب می شود که ضمن نفی و طرد همهٔ ارزشهای مترقی فرهنگ متعالی جوامع دیگر، دستاوردهای خود را کامل ترین و ابدی ترین دستاوردهای بشری معرفی کند، و ارتجاع خود را جار بزند.

با این همه، این فرهنگ بعلت عدم شناختش نسبت به‌‌قانونمندی های جامعه، ناگزیر است که در نهادهای زیر بنائی جامعه خود را به‌‌فرهنگ سرمایه داری بسپرد، و از عوامل و عناصر آن تبعیت کند. درحالی که در مورد نهادهای روبنائی، همچنان تعصب می ورزد و سیاست های فرهنگی پس رو را اشاعه می دهد. و در برابر موج آگاهی های مردم مقاومت می کند. به‌‌این ترتیب آنچه اکنون وجود دارد یک تعارض فرهنگی در روبناست، که توسط خرده بورژوازی سنتی تشدید می شود. زیر بنای جامعه از قانون و روال خود تبعیت می کند. در حالیکه در روبنا قدرت سیاسی زیر تهاجم این بخش سنتی قرار گرفته است. یعنی سلطهٔ اقتصادی با سرمایه داری است، اما سلطهٔ سیاسی فرهنگی را اقشاری با فرهنگ پیش از سرمایه داری طلب می کنند. نمونهٔ کامل این تعارض در قانون اساسی دیده می شود. یعنی جائی که مالکیت، مالکیت سرمایه داری و حکومت حکومت الهی است.

در فرهنگ و بینش این گروه، مسائل اجتماعی چندان ریشه دار و بنیادی تلقی نمی شود که از دایرهٔ عمل فرد تجاوز کند به‌‌سیستم اجتماعی و ساختهای اقتصادی و مناسبات مخصوص آنها بیانجامد. بنابراین ضمن عدم درک ساختهای اجتماعی و مسائل بنیادی جامعه، تمام تلاش این گروه بر راههای دستیابی به‌‌قدرت از بالا و با اتکاء بر ظواهر سیاسی وفرهنگی، متمرکز می شود. تصور این فرهنگ اینست که اگر در اشکال روبنائی مثل فرهنگ و رفتارها و اخلاقیات و... نفوذ کرد، همه چیز درست می شود، و یا همه چیز را در دست خود نگه خواهد داشت. به‌‌همین سبب حاکمیت موجود بی آن که برخوردی قاطع و عمیق با مسألهٔ وابستگی، داشته باشد. تنها دلخوش به‌‌تحمیل فرهنگی خویش است.

اما آیا فرهنگی که می خواهد خود را جایگزین فرهنگ منحط سرمایه داری وابسته کند، قادر است در جامعه ای که صورتبندی اجتماعی – اقتصادیش با آن در تضاد است، انطباق پیدا کند؟ و آیا این انطباق بصورت پیروی از این صورتبندی در نخواهد آمد؟ آیا به‌‌کارگیری هر ابزاری، فرهنگ خاص خود را نمی طلبد؟ آیا می توان جامعه ای سرمایه دار داشت و فرهنگی ماقبل سرمایه داری را برآن مسلط کرد؟ آیا می توان مدام از تعارض فرهنگی خود با غرب سخن گفت، اما دراهداف اصلی جامعه، بطور ارگانیک با سرمایه داری غربی در آمیخت؟

تردیدی نیست که باید با فرهنگ سرمایه داری، و اساساً با نظام سرمایه داری وابسته و غیروابسته مبارزه کرد. تردیدی نیست. که باید با فرهنگ استعماری جنگید. و درجهت ترقی و تکامل جامعه به‌‌استقلال فرهنگی دست یافت. اما چگونه، و با چه ابزاری؟ و با چه سیاست و برنامه ای؟ آیا مقابله و برخورد با فرهنگ سرمایه داری، با بازگشت به‌‌گذشته میسر است؟ گفته شد که فرهنگ یک مقولهٔ ذهنی و انتزاعی نیست. و تنها در رابطه با نهادهای متحول هر دوران شکل خاصی می یابد، و تغییر می پذیرد. از این رو برخورد با یک فرهنگ به‌‌منظور تغییر آن، بناگزیر باید به‌‌یاری عواملی صورت گیرد که امکان تغییر بنیادهای مربوط به‌‌آن را داشته باشد. همچنان که با ارزشهای مادی فرهنگ بیش از سرمایه داری نمی توان به‌‌مقابله با ارزشهای مادی فرهنگ سرمایه داری رفت، با ارزشهای معنوی آن دوران نیز نمی توان به‌‌مقابله با انحرافات و فساد فرهنگ معنوی سرمایه داری وابسته پرداخت. در اینجا ابزارهائی دیگر و ارزشهائی دیگر لازم است.

مدافعین این فرهنگ باید بدانند که دو فرهنگ که از نظر رشد مراحل اجتماعی همطراز نیستند. بناگزیر کارشان به‌‌تضاد و یا انطباق یکی بر دیگری می انجامد. پیداست که این انطباق در مرحلهٔ پس از تضاد قرار دارد، آن هم به‌‌این صورت که فرهنگ متعلق به‌‌مرحلهٔ عقب تر، از فرهنگی پیروی خواهد کرد که به‌‌مرحلهٔ پیشرفته‌تر تعلق دارد. البته در روند این انطباق، بر اثر مقاومت ها و درگیرهائی که پیش می آید امکان توقف در سیر تکاملی جامعه، یا حتی تخریب و نابسامانی در سیستم موجود نیز هست. تاریخ جوامع، موارد متعددی از این تضاد انطباق را ثبت کرده است. تاریخ جامعهٔ خودمان نیز نظایر فراوانی را ارائه می کند و نشان می دهد که همواره اقوام مهاجم و عناصر و عواملی که خواسته اند شیوه ها و ارزشهای متعلق به‌‌یک دوران را در دوران پیشرفته تری حفظ کنند، پس از توقف و تخریبی که در مسیر تکاملی جامعه فراهم کرده اند. در دل مرحلهٔ پیشرفته تر حل شده اند. اقوامی که با نظام عشیره ای و اقتصاد شبانی بر ایران دوران زمینداری مسلط شدند، پس از مدت کوتاهی چنان تابع مناسبات اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جامعهٔ ایران شدند، که خود به‌‌عاملی در طریق رشد این مناسبات بدل گشتند.

این قانون تکامل جامعه است. با این همه چنان نیست که این قانون خودبخود و بی دخالت انسان ها، تأثیر خود را در به‌‌موقع ببخشد. نقش انسان ها در کند و تند کردن حرکات قانونمند جامعه است. بنابراین هر چه جامعهٔ ما، در طریق رشد فرهنگ سوم هدایت شود، این تضادها و تعارض ها نیز زودتر به‌‌سود طبقات و گروه های مترقی، تحول و تغییر می پذیرد. و جامعه مسیر تکاملی خود را سریع تر می پیماید.

تا پیش از قیام بهمن جنبش مردم ما عمدتأ خود انگیخته و خودبخودی بود. اما از آن زمان ببعد، با تأثیری که عوامل بازدارنده برجامعه گذاشته اند، ادامهٔ انقلاب تنها در گرو اعمال آگاهانه است. و آگاهی و شناخت مردم است که می تواند سدها و موانع را از میان بردارد، و انقلاب را ادامه دهد. فقدان این آگاهی در سطوح وسیع جامعه از یک سو و وجود توطئه ها و سیاستهای متوقف کنندهٔ امپریالیسم و سرمایه داری از سوی دیگر، حرکت انقلابی جامعه را کند یا متوقف می کند. و اصرار بر ارزشهای فرهنگی پیش از سرمایه داری، بویژه به‌‌منظور مقابله با فرهنگ پیشرو، چیزی نیست جز حرکت در جهت متوقف کردن انقلاب. از وقفهٔ بیشر حرکت انقلابی، فقط ضد انقلاب و سرمایه داری وابسته در طریق امپریالیسم سود می برد و تحکیم می شود.

هنگامی که اعتقاد بر این باشد که تنها مردمند که تاریخ سازند، و مردم دارای ظرفیت ها و توانائی های لازم برای دگرگون کردن نهادهای جامعه هستند، تنها راهی که باقی می ماند اینست که همین مردم به‌‌کارآئی ها و توان و ظرفیت خود پی ببرند. یعنی تنها وظیفه اینست که از تمام امکانات درجهت بالا بردن آگاهی توده ها استفاده شود. و این مقصود حاصل نمی شود مگر از طریق طرح و ترویج و تبلیغ هیمن امکانات و ظرفیت های مردم. یعنی از طریق اشاعهٔ فرهنگی که همین کارکرد را اصل قرار داده باشد. با این توجه که فرهنگ پیشرو به‌‌معنی نفی مکانیکی و سطحی عناصر مترقی و باارزش فرهنگ گذشته نیست، بلکه در برگیرندهٔ کلیهٔ دستاوردهای مترقی آنست.

به این ترتیب تنها کسانی از اشاعهٔ چنین فرهنگی می هراسند، که یا به‌‌ظرفیت و امکانات و توانائیهای مردم معتقد نیستند، و یا منافعشان با منافع مردم در تقابل و تضاد است. خواه و ناخواه گروه نخست درخدمت منافع گروه دوم قرار می گیرند. هر چند که گروه نخست در اعتقادهای خود صادق نیز باشند. و تنها براساس معتقدات سنتی خود نیز حاکمیت و ظرفیت مردم را به‌‌حساب نیاورند.

بنابرآنچه گفته شد، در تضاد ارزشهای فرهنگی موجود، آنچه تحقق آن تقریباً حتمی می نماید، انطباق فرهنگ سنتی بر بنیاد و فرهنگ سرمایه داری وابسته است. حتی اگر این فرهنگ در طریق ابقای خود و مقابله با سرمایه داری وابسته، برنامه های تولیدی و فرهنگی خود را بر اساس تقاضاهای کل خرده بورژوازی نیز ارائه کند.