کار صیادی و نقش واسطه‌ها در چاه‌بهار، طیس و کنارک
 | این مقاله در حال تایپ است. اگر می‌خواهید این مقاله را تایپ یا ویرایش کنید، لطفاً دست نگه دارید تا این پیغام حذف شود. |
این گزارش خلاصه یادداشت‌هائی است از چاه‌بهار و اطراف آن در تابستان 1357. نویسنده سعی کرده است که آنچه را از کار ماهیگیری در چاه‌بهار و دو نقطه دیگر در حوالی آن (یعنی طیس و کِنارَک) دیده و دریافته است، بازگو کند. در ابتدای گزارش کلیاتی درباره هر یک از این سه محل می‌خوانید، که در مجموع، تصویری کلی و گذراست از زندگی مردم این نقاط. سپس، به کار ماهیگیری و تجارت ماهی در این منطقه پرداخته می‌شود.
نویسنده کوشش کرده است که رنجی را که صیادان می‌برند و ستمی را که بر آنان می‌رود و نیز نقشی را که واسطه‌ها در کار صیادی بر عهده دارند، بازگو کرده مشکلات کار صیادی را در منطقه نشان دهد.
شکی نیست که پس از دیگرگونی‌های یک سال اخیر مسائل و مشکلات جدیدی هم در منطقه به وجود آمده است. اما از آنجا که هیچ‌یک از مسائل و مشکلات قدیمی حل نشده آگاهی به آن‌ها ضروری است. در این گزارش پاره‌ئی از آن مسائل قدیمی بازگو شده است.
«کتاب جمعه»
کلیاتی از منطقه
بندر چاه‌بهار. بندر چاه‌بهار از قدیمی‌ترین بنادر جنوب ایران و در عین حال از بنادر بزرگ بلوچستان است. در اواخر دوره قاجاریه و هم‌چنین در اوائل دوره پهلوی دریانوردان پرتغالی که پایگاهی در نزدیکی بندر فعلی چابهار داشتند [۱]، به این بندر رفت و آمد می‌کردند.
امروزه چاه‌بهار در واقع یک بندر نظامی است، اما از نظر اقتصادی هم (خاصه از نظر صید ماهی)، اهمیت خاصی دارد. مردم منطقه گذشته از ماهیگیری به فعالیت‌های دیگری هم اشتغال دارند که از آن جمله است خرید و فروش اجناس خارجی (قاچاق)، کارگری در شرکت‌های ساختمانی، اشتغال در ادارات و موسسات دولتی و مانند این‌ها.
ساکنان چاه‌بهار، طوایف مختلف بلوچ (بومی) و افراد غیر بلوچ‌اند (مهاجر). ساکنان غیر بومی (مهاجران) معمولا کارمندان دولت و بخش خصوصی‌اند که عموما به‌طور موقت [۲] در منطقه زندگی می‌کنند. اما بومیان چاه‌بهار به‌طور کلی از این طوایف‌اند: ملازِهی، قاسم زهی و سردار زِهی.
همه ماهیگیرانی که در چاه‌بهار به صید ماهی اشتغال دارند، ساکن چاه‌بهار نیستند. بلکه عده‌ئی از آن‌ها در رَمین، پَریس یا پَسابندر ساکن‌اند.
این ماهیگیران، نسل در نسل به ماهیگیری اشتغال داشته یا آنکه به‌طور کلی کار دریائی می‌کرده‌اند چون جاشوئی و مانند آن. صیادانی که در خود چاه‌بهار زندگی می‌کنند، اکثرا در محلی ساکنند که به محله «شیری‌ها» معروف است. نزدیک به 100 خانوار در این محل زندگی می‌کنند.
طیس. طیس در شمال شرقی بندر چاه‌بهار واقع است و فاصله آن تا بندر چاه‌بهار حدود 15 کیلومتر است. طیس منطقه‌ئی است خوش آب و هوا و سبز و حاصلخیز. در سال‌های اخیر در طیس باغی احداث کرده‌اند که تنوع درختان میوه آن (موز، زردآلو، سیب و مانند آن) حاکی از استعداد زمین و آب و هوای مناسب طیس برای توسعه باغداری و صیفی‌کاری (مانند گوجه‌فرنگی ، هندوانه و غیره) است.
صیادان ساکن طیس در قسمت غربی آبادی سکونت دارند و خانه‌های آن‌ها عموما در جوار هم بنا شده است. این محل نزدیک‌ترین نقطه روستای طیس است به ساحل دریا. در این محله، 60 خانوار ماهیگیر سکونت دارند.
صیادان در اطراف خانه‌های خود باغچه کوچکی درست کرده‌اند که در آن صیفی‌کاری می‌کنند. ظاهرا زنان این صیادان از شغل شوهران‌شان دلخوشی ندارند و مایلند که آن‌ها فقط به کشاورزی بپردازند. هم از این روست که در طیس زنان از هر نوع مشارکتی در کار ماهیگیری (از قبیل تعمیر تور یا خشک کردن ماهی و مانند آن) خودداری می‌کنند. [۳]
در طیس 6 فروند لنج هست که یک فروند آن 6 تنی، 3 فروند 4 تنی و دو فروند دیگر 3 تنی است. به علاوه یک لنج 10 تنی هم در طیس هست که معمولا از آن برای ماهیگیری استفاده نمی‌کنند. با این لنج غالبا به حمل سیمان از کشتی‌های بزرگ به پایگاهی که در حوالی کنارک در دست احداث است، می‌پردازند. 15 قایق ماهیگیری کوچک (دو نفره) هم در طیس هست که فقط از 0 دستگاه آن استفاده می‌کنند. 6 قایق دیگر ظاهرا به دلیل فقدان نیروی انسانی بی‌مصرف مانده است.
صیادان طیس ماهی‌های صید شده را به چابهار برده به واسطه‌ها می‌فروشند یا آن که آن را به واسطه‌های دوره‌گردی می‌فروشند که برای خرید ماهی به طیس می‌آیند. در واقع اگر مقدار صید زیاد باشد، صیادان برای جلوگیری از فاسد شدن ماهی باید حتما آن را به چابهار ببرند و به واسطه‌های آنجا بفروشند اما اگر مقدار صید زیاد نباشد، صیادان می‌توانند آن را به سهولت به واسطه‌های دوره‌گرد و محلی بفروشند و حتی اگر به این واسطه‌ها هم دسترسی نداشته باشند، می‌توانند ماهی‌ها را پاک کرده خشک کنند و سپس ماهی‌های خشک‌شده را در فرصت‌های دیگر بفروشند. ظاهرا قیمت فروش ماهی در طیس و چاه‌بهار تفاوت چندانی ندارد. اما به‌هرحال در چاه‌بهار ماهی را کمی گران‌تر می‌فروشند، مثلا قیمت یک شیرماهی بزرگ در طیس حداکثر 400 ریال است. حال آنکه در چاه‌بهار همین ماهی را به قیمت 500 ریال می‌فروشند.
برای خشک کردن ماهی، وجود نمک ضروری است. در نتیجه تهیه نمک یکی از مشاغل عمده اهالی منطقه شده است. این‌ها معمولا نمک را از پشتِ کوه طیس به دست می‌آورند. این نمک علاوه بر تامین نیازهای مصرفی صیادان طیس، مصرف واسطه‌های چابهار و کنارک را هم تامین می‌کند. نمک را در پیت حَلَبی می‌فروشند و قیمت هر پیت (18 کیلویی) نمک 30 ریال است. چگونگی تهیه نمک به این ترتیب است که ابتدا گودال کم‌عمقی در ساحل می‌کنند که هنگام مد دریا، پر از آب می‌شود، سپس تابش شدید آفتاب آب درون گودال را بخار می‌کند، و در نتیجه نمکِ آب در گودال می‌ماند. سپس این نمک‌ها را جمع کرده با پیت حلبی به طیس، چابهار و کنارک می‌برند.
بعضی از صیادان طیس کمی زمین و نخل هم دارند که در مواقع بیکاری در آن به کار می‌پردازند. از این گذشته، صیادان طیس معمولا دو ماه از تابستان را که دریا برای صید مساعد نیست، برای «خرماخوری» [۴] به مناطق نیک‌شهر، قَصرِ قَند، کوشک، دُزدان، تُوکال و هیِت [۵] می‌روند. طیس یک شرکت تعاونی دارد که اجناسی چون آرد و برنج و روغن و قند و شکر و غیره را به اهالی می‌فروشد. اما عیب این شرکت فقط در این است که اغلب آنچه را مورد نیاز اهالی است ندارد، در نتیجه اهالی طیس باید مایحتاج خود را از مغازه‌های محل یا از چاه‌بهار و آن هم با قیمت‌های گران‌تری خریداری کنند.
کِنارک. بندر کنارک در غرب چاه‌بهار واقع است. دامنه فعالیت‌های ماهیگیری در این بندر نسبتا وسیع‌تر از چاه‌بهار است. چرا که تعداد قایق‌ها و لنج‌های ماهیگیری آن بیشتر است. تعداد لنج‌های 3 تا 4 تنی موجود در کنارک حدود 60 فروند و تعداد لنج‌های بزرگ 45 تنی بیش از 20 فروند است. حدود 10 فروند لنج 90 تنی هم در کنارک هست، که به‌طور کلی نه برای کار صید، بلکه به منظور حمل سیمان و غیره از آن استفاده می‌کنند. هر لنجی چند نفر مالک دارد.
به دلیل گسترده‌تر بودن دامنه فعالیت‌های ماهیگیری در کنارک، مقدار صید هم در آنجا زیادتر است. به همین جهت هم اداره شیلات جنوب سردخانه‌ئی در نزدیکی ژاندارمری کنارک احداث کرده است که هنوز از آن بهره‌برداری نکرده‌اند.
واسطه‌های عمده کنارک حدود 10 نفرند. این واسطه‌ها به‌خلاف واسطه‌های چاه‌بهاری که شهرداری محل مخصوصی جهت خرید و فروش ماهی برای آن‌ها ساخته، درون کپرها یا «شراع» [۶]ها به خرید و فروش ماهی می‌پردازند. در کنارک جایگاه‌های دیگری هم وجود دارد که آن را «مَکّار» [۷] می‌نامند که از آن هم برای فروش ماهی استفاده می‌کنند. کار این واسطه‌ها فقط خرید و فروش ماهی است.
در بندر کنارک نجاران و استادکارانی زندگی می‌کنند که قایق ماهیگیری می‌سازند. سر قایق ماهیگیری، معمولا یک استادکار و یک نجار و سه شاگرد کار می‌کنند. استادکار الوارها را به شکلی که نجار می‌خواهد در می‌آورد و نجار هم