نگاهی به‌جنبش روشنفکران ایران

دو سال از آزمایش «شب های کانون نویسندگان ایران» در انجمن ایران و المان گذشت. می گوئیم آزمایش، زیرا این حرکت به راستی خطر کردن در نوعی آزمایش تازه بود، آزمایشی در رویاروئی دموکراتیک با نظام جبار شاهنشاهی، در گشودن راهی از میان ظلمت سانسور، در حرکت بر لبه تیغ. نطفه این آزمایش اجتماعی، پیش از «شب های شعر»، در فعالیت جمعی ولی محدود روشنفکران در « کانون نویسندگان ایران» بسته شده بود. اقدام به تاسیس « کانون نویسندگان ایران» خود آزمایش تازه ای در زمینه جنبش های اعتراضی بود. هدف در واقع عبارت بود از پرداختن به مسائل عام و بنیادی جامعه از دریچه تنگ پایگاه صنفی: پرشی اعتراضی از سکوی اهل قلم به بلندترین و عام ترین آماج های حرکت تاریخی جامعه، و طرح مساله فرهنگ و خلاقیت فرهنگی. به این اعتبار، اقدام کانون نویسندگان ایران، اگرچه در ظرفی صنفی انجام گرفت بعدی اجتماعی و عمیقا سیاسی داشت چرا که در واقع الگوی فرهنگی حاکم را- با همه لوازم و شیوه های اجرائی و

سیاسی آن- به مبارزه می طلبد و برداشتی دیگر از زندگی الگوئی دیگر از فرهنگ، را پیشنهاد می کرد. آزادی و خلاقیت، و ضرورت رشد آزادانه فرد اجتماع، عناصر اصلی این فرهنگ جدید بود که نمی بایست به هیچ بهانه ئی به خطر افتد. در نخستین بیانیه ئی که به امضای چهل و نه نفر از روشنفکران ایران در اردیبهشت ماه ۱۳۴۷ خورشیدی منتشر شده و پایه و محور فعالیت برای تاسیس کانون نویسندگان ایران قرار گرفته بود گفته می شد که:

«... مردم و سازمان های عامله کشور، خاصه همه کسانی که با اندیشه و ابداع سر و کار دارند، باید بیاموزند که بیان و اندیشه دیگران را، خواه موافق یا مخالف، تحمل کنند و آزادی را به خود محدود ندارند، دایه و قیم و یا از آن بدتر گزمه نباشند. چه آزادی اندیشه و بیان در فطرت آدمی است و هیچ جبر و تحکمی قادر بر محور آن نیست. آزادی اندیشه و بیان تجمل نیست، ضرورت است، ضرورت رشد آینده فرد و اجتماع ما»

در نامه ئی که در خرداد ماه ۱۳۵۶ به مناسبت تجدید فعالیت عملی اخیر کانون و شروع اعتراض جمعی به سانسور و خفقان رژیم پهلوی با امضای چهل تن از نویسندگان به نخست وزیر وقت فرستاده شد در محکوم کردن الگوی فرهنگی مسلّط بر جامعه چنین آمده بود:

«...فرهنگ و خلاقیت فکری و هنری در جامعه ما دچار توقف و رکود شده است و حتی به جرات می توان گفت که نشانه های بسیار نگران کننده ئی از انحطاط فرهنگی نیز پیداست که ابعاد آن هر روز گسترده تر می شود. به عقیده ما این وضع ناشی از عوامل پیش پا افتاده فنی و مالی در زمینه نشر کتاب نیست که در کجامع رسمی و دولتی عنوان می شود بلکه در درجه اول بسته به محدود بودن شدید شرائط تفکر خلاق و آزادانه برای نویسندگان، شاعران، اندیشمندان و کلیه کسانی است که در عرصه فکر و هنر صلاحیتی بالفعل یا بالقوه دارند. سپس مربوط به ضوابط شدید سانسور است که دستگاه های مختلف دولتی اعمال می کنند. و سومین مساله در زمینه مشکل کتاب ناشی از محدودیت های شدیدی است که در جهت مطالعه کتاب برای مردم اهل مطالعه بخصوص جوانان و دانشجویان، به وجود آمده است. »

در همان بیانیه، الگوی مسلط رشد اجتماعی و اقتصادی کشور نیز به نحو زیر محکوم شمرده شده بود: «...رشد اجتماعی و اقتصادی هرگز به تنهائی با افزایش ارقام و آمار مربوط به افزایش درآمد ملی از راه فروش و صدور منابع طبیعی کشور و افزایش درآمد سرانه همراه با یک نظام نامتعادل توزیع درآمد توجیه نمی شود، و با رشد خلاقیت فکری و توسعه بنیادهای فرهنگی و گسترش فعالیت های علمی و ادبی و هنری رابطه مستقیم دارد. توسعه، در درجه اول یک پدیده اجتماعی و فرهنگی است که گسترش صنایع و تراکم بی بند و بار شهرها از راه مهاجرت و روستائیان و ترویج اقتصاد دلالی جای آن را نمی گیرد...»

بدینسان آشکار بود که اقدام کانون نویسندگان ایران اقدامی بود در برگیرنده کل جرکت جامعه، که از پایگاهی صنفی در رویاروئی با الگوی فرهنگی مسلط جامعه انجام می گرفت. به دنبال اقدام کانون، حرکت های صنفی دیگر با هدفهای عام و برد سیاسی در جامعه ما آغاز شد: حقوقدانان و دانشگاهیان، معلمان و پزشکان، ناشران و مدافعان مطبوعات ازاد، و سرانجام هواداران آزادی و اعتلای قومی و فرهنگی اقوام و خلق های ایرانی، یکی پس از دیگری به میدان آمدند، و با حفظ تنوع افکار و عقاید سیاسی و اجتماعی در قالبی صنفی، هدفهائی عام و بنیادی را که ناظر بر چگونگی حرکت کلی جامعه بود مطرح کردند. این شکل جدیدی از مبارزه بود که جای خود را در جامعه ما می گشود.

دستگاه حاکم که در آغاز کار تحمل موجودیت حرکت نویسندگان را حتی در قالب صنفی آن نداشت با گسترش دامنه اعتراض بی میل نبود که محمل صنفی حرکت را بهانه قرار دهد و با دادن امتیازهای موضعی و با محدود کردن حرکت به هدفهای مخض صنفی، جنبش آغاز شده را مهار کند. اما حرکت روشنفکران ایران که به هدفهای بنیادی خویش در مقیاس کل جامعه آگاهی کامل داشت در دام نیفتاد و ذات اعتراضی خود را در مقابله با الگوی فرهنگی مسلط جامعه همچنان حفظ کرد. بودند کسانی که نا آگاه از معنای اجتماعی عمیق این جرت، از برد سیاسی آن به وحشت می افتادند و همه تلاش خود را به کار می بردند تا اگر بتوانند فعالیت کانون نویسندگان ایران را در به قول خودشان « چارچوب هدفهای صنفی» و « حق التالیف های خوب» محدود کنند. آنان ظرف را دیده بودند، ولی از مظروف، از محتوای عمیق حرکت، آگاهی درستی نداشتندو بهمین دلیل در همان نیمه های راه بهانه های جور واجور پیدا کردند و کناره گرفتند. نیز بودند کسانی که با محمل قرار دادن هدفهای بنیادی حرکت، به شیوه تاجران بازار وارد میدان « مزایده سیاسی» شدند، با این امید که «ظرف» صنفی را پایگاهی برای هدفهای غیر فرهنگی و ایئدولوژیکی خود کنند. اما در برابر آگاهی ضمنی ولی عمیقی که در مجموعه حرکت نویسندگان نسبت به معنا و مفهوم اجتماعی آن وجود داشت میدان یکه تازی نیافتند. این هر دو دسته که صفات صنفی و سیاسی را هربار به دلخواه خویش و برای توجیه هدفهای محدود خود به کار می بردند- و هنوز هم به کار می برند- دچار یک ابهام بنیادی بودند: ابهام در شناخت. ماهیت حرکت روشنفکران ایران از دیدگاه مرفولوژی جنبش های اعتراضی. آنان از صنف، یعنی اتحادیه، یا از سیاست یعنی در وافع حزب، سخن می گفتند و حال آنکه کانون نویسندگان ایران نه اتخادیه صنفی اهل قلم بود، و نه شکل سازمانی یک ایدئولوژی سیاسی معین، یعنی حزب. جنبش نویسندگان جنبشی اعتراضی بود که می بایست در چارچوب جامعه شناسی جنبش های اعتراضی طرح و بررسی شود. هیچیک از جوامع تاریخی از جنبش های اعتراضی برکنار نبوده اند. منتها شکل سازمانی و نخوه بروز و شیوع این جنبش ها با مراتب تحول تاریخی جوامع و ماهیت و شیوه عمل نظام اجتماعی حاکم بر آنها رابطه نزدیک دارد. جنبش های اعتراضی یا مربوط به استیفای حقوقی اند، یا ناظر به تغییرههای سازمانی مطلوب.، یا خواستار تغییر نهادها و روابط اجتماعی بنیادی در مقیاس کل سازمان اجتماعی و یا خواهان نظارت بر حرکت کلی جامعه در مقیاس تاریخ. جنبش های اعتراضی نوع شغل یا حرفه معین اند - مثلا کارگران فلان صنعت خواهان بالا رفتن دستمزدها یا تغییر روابط مدیریت یا روابط مابین ککارگر و کارفرما هستند. برای این منظور مبارزه می کنند. نوع سوم جنبش های اعتراضی بیشتر ناظر بر مبارزه طبقات اجتماعی و یا گروه های ملی و قومی است که در قالب احزاب یا جبهه های سیاسی شکل م یگیرد. در جالیکه نوع چهارم جنبش های اعتراضی را باید جنبش اجتماعی به معنای خاص کلمه دانست که شکل سازمانی آن منطبق بر هیچیک از شکلهای سازمانی قبلی نیست. در جنبش اجتماعی، مکانیسم های بنیادی جنبش، بیشتر از نوع فرهنگی اند و جنبش نماینده زندگی و حرکت دائمی و خلاق جامعه در مقطع تاریخی است. چنین جنبشی هر چند که ممکن است از گروه یا جماعت معینی آغاز شود، نماینده گروه و طبقه اجتماعی معینی نیست بلکه بر محور خواست های اساسی و بنیادی که از یک رو مبتنی بر سطح تکامل فنی و فرهنگی کنونی جامعه و از سوی دیگر ملهم از ظرفیت حرکت و توان بالندگی آینده آن است حرکت می کند.

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۲ صفحه ۷

کتاب جمعه سال اول شماره ۱۲ صفحه ۸