منافع اقتصادی فرانسه در ایران
فرانسه مناسبات اقتصادی مُهمی با ایران برقرار کرده است. مطابق آمار دولتی ایران[۱]، از حدود ۱۶ میلیارد دلار (۸۰ میلیارد فرانک فرانسه) محصولاتی که در سال ۱۹۷۷ ایران از خارج خرید، فرانسه ۵/۶ درصد، یعنی ۹۰۰ میلیون دلار (۴/۵ میلیارد فرانک) آن را تأمین کرده است. این صادرات عمدتاً عبارت بود از «کالاهای سرمایه‌ئی»، یعنی ماشین‌آلاتی که در صنعت به‌کار گرفته می‌شود، و دوم فولاد و صنایع اتومبیل‌سازی. ایران «بازار» عمدهٔ محصولات فرانسه در خاورمیانه است، (۱/۴ فروش فرانسه در این منطقه)؛ ایران ۴ تا ۵ درصد از کلّ صادرات فرانسه به‌کشورهای در حال رشد را جذب می‌کند.
از سوی دیگر، سرمایه‌گذاری فرانسه در ایران (خرید شرکت‌های محلی، مشارکت در مؤسسات محلی،ایجاد کارخانه، دفترهای فروش) بین سالهای ۱۹۷۳ و۱۹۷۶، ۱۳ میلیون دلار ( ۶۵ میلیون فرانک)افزایش یافت. بیش از یک صد شرکت فرانسوی در ایران یا مؤسسه دایر کرده یا نمایندگی دائمی دارند. در این میان اسامی بانک‌هائی چون کِرِدی لیونه (Credit Lyonnais)، سوسیته ژنرال (Societe Generale) بانک ناسیونال دوپاری(B.N.P)، کِرِدی کومرسیال دوفرانس (C.C.F) سِ.ای.سِ (C.I.C)، پاری‌با (Paribas)، دوتشیلد، بانک فرانسِنِز دوکومرس اکستریور (B.F.C.E) و دیگر مؤسسات بزرگ صنعتی فرانسه به‌چشم می‌خورد: پژو، سیتروئن، رنو، پدشینی رون - پولنک (شیمی)، سِ .ژ.اِ- آلستوم (کارخانهٔ برق) تامسون - س .اِس. اف (تلویزیون، الکترونیک)، والورن (فولادسازی) کروزولوآر (مراکز اتمی و فولاد ویژه) لاروس (نشرکتاب)، میشلن (لاستیک)؛ پِری‌یِد (آب معدنی)، و نیز تعدادی شرکت‌های مهندسی و دفترهای مطالعاتی. در مقام مقایسه با دیگر کشورهای بزرگ صنعتی، مقام فرانسه کم‌اهمیت جلوه می‌کند. فرانسه در میان تأمین‌کنندگان واردات ایران، مقام ششم را داراست، یعنی پس از آلمان (۸/۱۷ ٪ درصد از واردات ایران)، ژاپن (۲/۱۷ ٪)، ایالات متحده (۱۵/۲٪) و حتی بریتانیا (۷/۱ ٪) و ایتالیا (۸/۵ ٪). همین نکته در کار سرمایه‌گذاری نیز صادق است. سرمایهگذاریهای فرانسه در ایران در سالهای۷۶-۱۹۷۳ تنها ۵٪ از کلّ سرمایهگذاریهای خارجی در ایران را تشکیل می‌داد؛ سهم ژاپن (۴۷٪)، ایالات متحده (۲۰٪) و آلمان فدرال (۱۵٪) بود. « کوه قراردادهائی که توسط مقامات رسمی فرانسه به‌هنگام ملاقات‌های رسمی امضا شد و با جار وجنجال تبلیغاتی همراه بود،سرانجام موشی زائید، در طی این سال‌ها از نمد ایران فقط کلاه تنگی گیر سرمایه‌داری فرانسه آمد.
هم بر همین نَسَق میزان نفتی که فرانسه از ایران خرید کم بود. با این همه، فرانسه در ترازنامهٔ مبادله‌های خود با ایران دچار کمبود ارزی می‌شد (۱/۱ میلیارد دلار واردات فرانسه بود. در مقابل ۶۸۱ میلیون دلار صادراتش به‌‌ایران). فرانسه در سال ۱۹۷۷ درحدود ۱۰ میلیون تن نفت از ایران خرید، که ۸ درصد از نیاز آن کشور را تأمین می‌کند، و ۳ تا ۴ درصد از صادرات نفت ایران را تشکیل می‌دهد، و این مقدار نسبت به‌‌سال‌های ۱۹۷۵ و ۱۹۷۶ کاهش هم یافته است: فرانسه از عربستان بیش از ۳ برابر ایران، از عراق حتی بیش از این نفت می‌خرد. با این همه، ایران نخستین بازار کالاهای فرانسه در این منطقه است. این تضاد را شاید بتوان ازین طریق توضیح داد: فرانسه احتیاجات نفتی خود را مستقیماً از کشورهای مورد نظر خود تأمین نمی‌کند، بل‌که بهشرکتهای چندملیتی متکی است که نفت را موافق منافع خود در جهان توزیع می‌کنند. شرکت نفت فرانسه با ۶٪ از سهام کنسرسیوم که نفت ایران را استخراج می‌کند و به‌‌بازار جهان عرضه می‌کند در سال ۱۲ میلیون تن نفت ایران را در اختیار دارد که به‌‌نوبهٔ خود آن را در جهان توزیع می‌کند. با وجود این، مؤسسات دولتی و خصوصی فرانسه نقش مهمی در اقتصاد ایران ایفا می‌کنند، به‌ویژه در زمینه‌های مربوط به‌‌زیربنای اقتصادی، مثل انرژی، حمل و نقل و نیز تلویزیون.
در رشتهٔ نیروی هسته‌ئی، سازمان انرژی اتمی ایران، در کنار چهار مرکز اتمی که ایران به‌‌آلمان فدرال سفارش داده شد و در دست ساختمان است، در سال ۱۹۷۷ برای ایجاد دو مرکز اتمی به‌‌ظرفیت ۹۰۰ مگاوات قراردادی با گروه فرانسوی فراماتوم امضا کرده است. مبلغ قرارداد ۱۱ میلیارد فرانک فرانسه است که باید مبلغ ۴ میلیارد فرانک دیگر را نیز از بابت تأمین سوخت (اورانیوم غنی شده)، که برای کار این مرکز لازم است، به‌‌آن افزود. با توجه به‌‌مخالفتی که نسبت به‌‌نیروی هسته‌ئی ابراز می‌شود، آسان نمی‌توان دید که این عملیات چگونه تحقق خواهد یافت. فرانسه در بخش حمل و نقل از طریق راه‌آهن بسیار فعال است: راه‌سازی، برقی کردن قطارها، تحویل واگن (شرکت اَ - اِن - اف فرانجیکو Frangico در سال ۱۹۷۸ قراردادی به‌‌مبلغ ۱۷۵ میلیون ظرفیت برابر تحویل ۹۵ واگون با ایران بست.)، و همکاری تمام و کمال بین شرکت ملّی راه‌آهن فرانسه و راه‌آهن دولتی ایران از جمله این فعالیت‌هاست. در زمینهٔ ساختن مترو، شرکت سوفرِتو Sofretu شعبه R.A.T.P در سال ۱۹۷۶ به‌عنوان شرکت مهندسی مشاور برای ساختمان متروی تهران انتخاب شد. برنامه عبارت است از ساختن چهار خط مترو به‌‌طول ۷۰ کیلومتر که احداث آن باید مطابق آخرین برآورد ۱۴ میلیارد فرانک تمام شود. ازین مبلغ کل، قسمت مهمی بهشرکتهای ساختمانی ایرانی تعلق خواهد گرفت، اما، برای تأمین وسایل حق تقدم به‌‌شرکت فرانسوی خواهد بود.
تولید نیروی برق هم در ایران تا حدّ زیادی توسط شرکت‌های فرانسوی سازمان داده شده است، بویژه سِ، ژ - اِ – آلستوم؛ سدّ و مرکز هیدروالکتریکی؛ سانترال ترمیک از طریق نفت یا گاز؛ خطوط انتقال برق، شرکت سِ – ژِ- اِ؛ همچنین فعالیت دیگری در این زمینه‌ها در ایران دارد؛ یکی از آن‌ها کارخانهٔ کلید برق است با مشارکت سرمایه‌های ایرانی بنام پارس سوویچ Pars Switch. تلویزیون ایران که از نظر رنگ با شیوه سکام (Secam) کار می‌کند، تا حدّ زیادی بوسیلهٔ شرکت تامسون، که در چند سال اخیر از رادیو تلویزیون چندین قرارداد تحصیل کرده، مجهز شده است. در آغاز سال ۱۹۷۸ این شرکت سفارشی به‌‌مبلغ ۳۰۰ میلیون فرانک برای تحویل شانزده فرستندهٔ موج کوتاه برای مرکز پخش تهران به‌‌چنگ آورد.
امّا تلفن قرق شرکت‌های آمریکائی و ژاپنی است. در زمینه‌های فعالیت صنعتی متعارف، حضور فرانسه بمراتب اهمیتش کم‌تر است، و بنظر می‌رسد که به‌‌عملیات بزرگ محدود باشد؛ و در دو بخش: آمیانت سیمان Cimemt amiante و اتوموبیل. سَن گوبن - پون آموسون st Gobain – Pont – a Mousson از سال ۱۹۵۷ به‌این طرف در شراکت با سرمایه‌های محلی، و از جمله بنیاد - پهلوی[۲] سیمان تولید می‌کند. امروز، شعبهٔ آن بنام شرکت ایرانیت چند کارخانه را می‌گرداند و ۵۰٪ از بازار سیمان ایران در دست این شرکت است.
در زمینهٔ اتوموبیل، در نتیجهٔ اولین سرمایه‌گذاری فرانسه که بوسیلهٔ شرکت سیتروئن انجام گرفت، و بعد بوسیلهٔ شرکت رنو خریداری شد، کارخانه کوچکی بوجود آمد که در سال ۱۹۷۷ در حدود ۱۰ هزار دستگاه اتوموبیل تولید کرد.
این تولید در مقام مقایسه با صد هزار دستگاهی که ایران ناسیونال با امتیاز شرکت کرایسلر انگلستان تولید می‌کند، وزنی ندارد. در نوامبر ۱۹۷۷ شرکت اتوموبیل‌سازی پژو قراردادی در زمینهٔ همکاری صنعتی با ایران ناسیونال امضا کرد که موافق آن با کمک فنی پژو ولی بدون شرکت فرانسه در امر سرمایه‌گذاری، از سال ۱۹۸۳ صد هزار پژو ۳۰۵ در سال تولید خواهد شد.
امّا از آنجا که در این فاصله شرکت پژوی فرانسه تمام سهام شرکت کرایسلر را در اروپا خریداری کرده است، شرکت سوشو Sochau (پژو) در مقامی است که می‌تواند تقریباً کلّ تولید اتوموبیل در ایران و فروش اتوموبیل‌های مونتاژ شده در اروپا در بازار ایران را تحت کنترل گیرد.
اتاق بازرگانی و صناعت پاریس و بنیاد ملّی مطالعات و مدیریت مؤسسات [فرانسه] مدرسه‌ئی در تهران برای مدیریت (انستیتوی مطالعات مدیریت) ایجاد کرده‌اند که در آن کادرهای آینده مؤسسات ایران بوسیله پروفسورهای ایرانی و فرانسوی تربیت خواهند شد.
بااین همه، فرانسه، مستقیماً به‌‌نحوی مهم در بخش صنایع سنگین ایران، یعنی فولادسازی، مکانیک (که آلمان‌ها در آن شدیداً فعالند) و پتروشیمی (که قُرُق ژاپنی‌هاست) شرکت ندارند.
این کتاب توسط گروهی از عناصر ضدامپریالیست فرانسه نوشته شده و توسط ناشر مترقی آن کشور فرآنسوآ مانِسِرو نشر یافته است. ما امیدواریم که بتوانیم در شماره‌های آینده کتاب جمعه بخش‌های جالبی از این کتاب را منتشر کنیم.
پاورقی
- ^ مطابق آمار دولت فرانسه این مبلغ ۳/۴ میلیارد فرانک بود.
- ^ اکنون این مؤسسه را بنیاد علوی نامیده‌اند. م.